Özel Dosyalar

Karadeniz ve çevresi kültürel çeşitlilik açısından dünya üzerindeki önemli alanlardan birini teşkil etmektedir. Gerek tarihsel geçmiş ve o derinliğin içerisinde yaşamış onlarca millet, gerekse bu alanlarda pek barınmayıp kısa süreli geçişler yaparak bu topraklarda yaşayanları etkilemiş diğer topluluklar sonsuz sayıda eyleyeni birbiriyle buluşturmuş ve sayısız ağlar kurarak çok büyük bir coğrafyayı birbirine bağlamıştır.

Edison'un fonografı icat etmesiyle birlikte 19. yüzyılın sonunda ses kaydetmek ve bu ses kayıtlarını arşivlemek müzik bilimciler, folklorcular, araştırmacılar, gezginler ve meraklılar için paha biçilmez bir deneyim olmuştur. Bu kapsamda özellikle Avrupa'da önemli çalışmalar yapılmış ve bunlar Amerika'ya da sıçramıştır. Karadeniz ve çevresine ait ilk kayıtlar ise Almanya, Rusya, Avusturya ve Macaristan gibi ülkelerden bilim insanların gerçekleştirdiği saha çalışmalarında görülmektedir. Örneğin, Almanya'daki Berlin Fonograf Arşivi'nde Prof. Carl Stumpf'un başkanlığında çalışmalarını sürdüren "Prussian Phonographic Commission" un I. Dünya Savaşı yıllarında tüm Almanya’daki 24 esir kampından bal mumuna yaptıkları kayıtlar oldukça önemlidir. Bu kayıtlar Kafkasya'dan Balkanlar'a kadar olan birçok topluluğun müzik kültürünü yansıtmakla birlikte, kayıtlara ilişkin derleme notları da birçok ayrıntıyı içermektedir. Bu tarihi kayıtlar, 2013-2015 yılları arasında Berlin Fonograf Arşivi çatısı altında Dr. Susanne Ziegler'in başkanlığında sürdürülen bir projeyle günümüze taşınmıştır. Dr. Ziegler'in özellikle Gürcistan ve Balkanlarda çeşitli alan araştırmalarının bulunması ve bilimsel yayınlarının dışında, tarihsel kayıtlar üzerine de çalışan en önemli uzmanlardan biri olması bu çalışmaları daha da değerli kılmaktadır.

20. yüzyıl başında Zoltan Kodaly ve Bela Bartok'un ortaya koyduğu araştırmalar ve müzik eserleri Macar ekolünün o yıllarda ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bartok, 1936 yılında ülkemize de davet edilmiş ve o dönemin ünlü müzikologları Adnan Saygun, Necil Kazım Akses ve Ulvi Cemal Erkin kendisine eşlik etmiştir. Macarların biraz da kendi köklerini arama anlayışıyla yola koyulduğu bu çalışmalar, Budapeşte Etnografya Müzesi'nde muhafaza edilmektedir.

Avusturya'da 1899 yılında kurulan Viyana Fonograf Arşivi'nde, 1950'ye kadar önemli miktarda Karadeniz coğrafyasında yaşayan topluluklardan alınmış kayıtlar bulunmaktadır. Bunların içinde yine en etkileyicileri I. Dünya Savaşı yıllarında bugünkü Avusturya ve Çek Cumhuriyeti topraklarında kalan savaş kamplarında kaydedilmiş olanlarıdır.

Rusya'da 1900'lerin başında yapılmış folklor çalışmaları ve derleme gezilerinde önemli malzemeler toplanmış ve nota koleksiyonları yayınlanmıştır. Bunun yanı sıra 1924 yılında etnografya ve arkeoloji merkezlerinin kurulmasıyla bu alanda önemli bir atılım yapılmıştır. Çok önemli materyaller toplanarak arşivlenmiştir. Günümüzde Rusya genelinde çok sayıdaki arşivlerde bu kayıtlar muhafaza edilmektedir.

Ülkemizde ise Karadeniz kıyılarına gösterilen ilgi takdire şayandır. İlk fonograf kayıtlarının yapıldığı bölgelerden biri de Doğu Karadeniz olmuştur. 1929 yılında İstanbul Konservatuvarı tarafından gerçekleştirilen Anadolu’daki dördüncü, bölgedeki ilk gezide ünlü müzikolog Mahmut Ragıp Gazimihal'de yer almıştır ve bu geziyle ilgili notlarını daha sonra yayınlamıştır. Daha sonra 1937 ve 1943 yıllarında Ankara Konservatuvarı'nın derleme gezileri gerçekleşmiştir. Adnan Saygun'un yine 1937 yılında Rize, Kars ve Ardahan bölgesinde yaptığı çalışmalar bulunmaktadır ve Halil Bedii Yönetken'in derleme notlarına da bölgeden Trabzon ve Rize girmiştir. Ancak, elde edilen materyallerin arşivlenmesiyle ve muhafazasıyla ilgili ciddi sıkıntılar yaşanmış ve bu çalışmaların önemli bir bölümü günümüze aktarılamamıştır.      

Müzik biliminin 20. yüzyılın ikinci yarısında Karşılaştırmalı Müzikolojinin yerine Etnomüzikoloji disiplinini ortaya çıkarması ve etnografyanın yöntemleriyle çalışan bu disiplinin yüzyılın sonuna doğru ivme kazanması dünya genelinde yapılan derleme gezilerinin, alınan eski ses kayıtlarının ve bunların muhafaza edildikleri arşiv ve müzelerin önemini bir kez daha gündeme getirmiştir. Arşivlerin birçoğu UNESCO tarafından koruma altına alınmış ve dünya kültürel mirası sayılmıştır. Bu ilgide değişen dünya düzeninin etkisi büyüktür. Şu bir gerçek ki küreselleşmeye karşı ulusal kimlik bilinci ve milliyetçi akımlar ön plana çıkarken, etnik aidiyetten yola çıkılarak küçük gruplardan büyük uluslar yaratmaya varan düşünceler de bu kapsamda etkin olabilmektedir.

Bu bağlamda KARMA projesi, kültürel zenginliğimizi ve bu zenginliğin geçmişten gelen bağlarını irdeleyip bir arada olmasını sağlamak ve geleceğe aktararak araştırmacılara sağlıklı bir zeminde yeni olanaklar sunabilmeyi amaçlamaktadır. Ancak bu kadar büyük bir coğrafyada büyük bir tarihsel zaman diliminde kurulmuş ağlara ait kayıtları toplamak, yeni alan araştırmaları düzenlemek, 100 yılı aşkın bir süredir var olan arşivler içinden bölgeye ilişkin görsel-işitsel materyalleri bulup çıkarmak kolay bir iş değildir. Hele ki ülkemizde bu tür bir çalışmanın örneğinin olmaması, bu tür çalışmalara ilgi gösterilmemesi, sınırlı ve zor imkânlarla destekler bulunabilmesi ve bu konuda eğitim veren bir kuruluşun bulunmaması gibi unsurları düşünürsek bu mesai daha da zorlaşmaktadır. Ancak, bu zor şartlara karşı kararlılık gösterilerek 2011 yılında Abdullah AKAT’ın KTÜ Bilimsel Araştırmalar Projeleri kapsamında sunduğu proje ile arşivin alt yapısını hazırlanmış ve 2012 yılında da Karadeniz Müzik Arşivi (KARMA) adıyla Karadeniz Teknik Üniversitesi bünyesinde fiziki mekan ve teknik donanımı oluşturulmuştur. 2014 yılında açılışı yapılan arşiv, 2018 yılında Devlet Konservatuvarı ile birlikte Karadeniz Teknik Üniversitesi’nden yeni kurulan Trabzon Üniversitesi’ne aktarılmıştır.

KARMA, yerli ve yabancı bilim insanlarının bölgede yapmış olduğu bütün araştırmaları taranması, eksik olanların tespit edilmesi ve dağınık halde bulunan parçaların bulunması ve bulunan kayıtların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Karadeniz Müzik Arşivi; Almanya, İngiltere, Avusturya, ABD ve Gürcistan gibi ülkelerde bulunan müze, arşiv vb. kurum ve kuruluşlarla işbirliği anlaşmaları yapmıştır ve bu sayede ortak kullanım hakları, değiş tokuş gibi bazı kazanımlar elde edilmiştir. Örneğin, Türkiye’nin saha çalışmalarıyla elde edilmiş en eski ses kayıtları bu yolla KARMA bünyesine kazandırılmıştır. Bu saha kayıtlarından en eskisi 1902 yılına aittir ve o dönem Adana Vilayetine bağlıyken günümüzde Gaziantep’in İslahiye ilçesine bağlanan Zincirli köyünden alınmıştır. 1906 yılı Romanya kayıtları, 1909 yılından itibaren Kafkasya bölgesinden alınan kayıtlar, 1915-1918 Kırım kayıtları ve bununla birlikte mübadele sonrasında Yunanistan’a yerleşmiş olan Karadenizli mübadillere ait ses kayıtları da arşivde mevcuttur. 1914 yılından itibaren Karadeniz bölgesi müzik kültürü içerisinde seslendirilmiş taş plaklar, 50’li ve 60’lı yıllardan günümüze ulaşan 45’likler ve uzunçalar plaklar da oldukça önemli bir birikim sağlamaktadır. Yine makara bantlar, kasetler ve teknolojinin değişimine bağlı olarak gelişen çok sayıda ses kaynağı arşivde muhafaza edilmektedir. Karadeniz Müzik Arşivi görsel-işitsel bir arşiv olmakla birlikte ses kayıtları haricinde video, fotoğraf, kitap, cd kitap, tez, dergi, neşriyat, çeşitli kart ve davetiye, gazete, vb. materyalleri de bünyesinde barındırmaktadır.

Karadeniz Müzik Arşivi’ne, Hakkı YILMAZ, Cemil ÜNLÜ, Atilla Alp BÖLÜKBAŞI, Tuncer KARABULUT, İberya ÖZKAN, Özgür SANAL gibi çok sayıda koleksiyoner bağışlar yapmıştır. Yapılan bu bağışların bir kısmı dijital olup, dijitalleştirmeleri ve restorasyonları yapılamamış olanlar ise 2014 yılından beri Trabzon Üniversitesi Öğr. Gör. Özgün Arda NURAL ve asistan öğrenciler tarafından yapılmaktadır. KARMA bünyesinde bulunan materyallerin %80’i dünya arşivcilik standartlarına uygun olarak dijitalleştirilmiş olup Türkiye'nin bu anlamdaki ilk görsel-işitsel arşivlerinden biridir. Karadeniz Müzik Arşivi’nde şu an itibariyle 4 araştırmacı, aynı anda birbirinden bağımsız olarak kapalı ortamlı çalışabilecek ortama sahiptir. Arşiv, müzikologlar, etnomüzikologlar, folklorcular, etnokoreograflar, müzisyenler, araştırmacılar, gezginler, meraklılar ve en önemlisi insanlık için önemli bir kültürel miras niteliği taşımaktadır.

Sonuç olarak, dağınık olan kültürel malzeme hiç bir alanda ve anlamda işe yaramamaktadır. KARMA proje olarak sunulduğunda bölgeye ilişkin malzeme bulmak şimdiye oranla çok daha zordu. Nitekim bu süre içerisinde ortaya koyulan çalışmalarla bu alan daha iyi olanaklara kavuşturulmuştur. Ancak, asla yeterli değildir. KARMA, neredeyse sıfır noktasından yola çıkmıştı, bugün gelinen noktada bir çekirdek oluşturduğu düşünülebilir. Aslında önemli olan neyle başlandığı ya da nereye geldiğinden çok devamlılıktır. Dünya üzerinde 100 yılını aşmış arşivler dahi bugün yüzde yüzlük değildir, içinde bulunduğumuz alanın genişliğinden dolayı zaten bu durum mümkün de değildir. Dolayısıyla önemli olan bu meşaleyi yakmak ve ateşini diri tutarak bu yolu sonsuza dek aydınlatmasını sağlamaktır. KARMA ile Trabzon Üniversitesi Devlet Konservatuvarı çatısı altında güvenceye alınmış ciddi bir müzik ve veri birikimi geleceğe en sağlıklı şekilde aktarılmaya çalışılmaktadır. Aynı zamanda ülkemizin geçmişte olduğu gibi kültür ve sanat alanında önemli bir merkez olarak Karadeniz havzasına ve Avrasya koridoruna yön vermesine destek sağlanmaktadır. Bu sebeple, yurt dışındaki arşivlerle iş birliği içerisinde ortak çalışmaların sürdürülmesi ve devamlılık kazandırılmasına yönelik çalışmalara ayrıca ehemmiyet gösterilmektedir.

Prof. Dr. Abdullah Akat Trabzon Üniversitesi Devlet Konservatuvarı Müzikoloji Bölümü.
Öğr. Gör. Özgür Arda Nural Trabzon Üniversitesi Devlet Konservatuvarı Müzikoloji Bölümü.