Nazi döneminde Almanya’da yaşayan önemli besteciler var. Ancak Orff dışındakilerin Nazi kültür anlayışını temsil edecek nitelikte yapıt besteledikleri ise söylenemez. Buna karşılık müzikte icraya gelince iş değişiyor. Bir solukta dünya çapında pek çok yorumcu sayabiliyoruz.

Müzik dünyası siyasetin her zaman ilgisini çekmiş, siyasetçiler başta kitleleri etkilemenin önemli bir yolu olması nedeniyle müzikle hep ilgilenmişlerdir. Bu bazen, bazı müzik yapıtlarının yasaklanması hatta bunları yaratanların cezalandırılmasına, bazen de müzikçilerin özendirilmesi ya da yüceltilmesi biçimini almıştır. Nazi Almanya’sı da bu açıdan önemli bir örnek oluşturmuştur.

Bu dönemde yapılanlardan belleklerde kalan, rejimin, “yozlaşmış sanat” bağlamında “yoz müzik” kavramını tanımlayıp, bunu yaratanların “Yahudi kanı” taşıdıklarına karar vermesi ve bunun trajik sonuçları olmuştur. Çok sayıda müzikçi, milyonlarca insanın korkunç kaderini paylaşmış, toplama kamplarına gönderilmiş, öldürülmüş ya da ölüme terkedilmiştir. Biraz daha şanslı olanlar ise ülkelerinden kaçabilmiş ve çoğunlukla ABD’ye sığınmışlardır. Bütün bu trajedinin belki insana mizah gibi gelebilecek yönü, “yozlaşmış sanat” kavramını ortaya atan kişinin bir Yahudi, üstelik de Sionist olmasıdır. Bu zat Macar doktor Max Nordhau (1849-1923) idi. ilk kez 1893’de yayınlanan “Entartung” (Yozlaşma) adlı kitabında bu görüşünü ileri sürmüştü. Suçlu tipleri araştırmasıyla ün kazanan İtalyan araştırmacı Cesare Lombroso’nun (1836-1909) öğrencisi olan Nordahu’ya göre sanatta yozlaşmanın en önde gelen örneklerinden birisi de Richard Wagner idi! Nazi’lerin, kafalarında bu sorunu nasıl çözdüklerini bilmiyorum. Hiç de merak etmedim.

Führer'in Wagner hayranlığı

Buna karşılık Nazi Almanya’sında müzik yaşamında neler olduğu ise ilgimi çekti. Her şeyden önce, Nazi yönetiminin önde gelen yöneticileri, Başta Hitler’in kendisi olmak üzere müzikten zevk alan, hatta bazı bestecilere tutkunluk derecesinde hayranlık duyan insanlardı. Örneğin Hitler, Wagner ve Bruckner hayranıydı. (Bir de Franz Lehar’ın müziğini severdi). Naziler, müzik yaşamına ilişkin pek çok düzenleme de yapmışlardı. Ama “Nazi döneminin önemli bestecileri kimdi, bunlar dünya müziğine hangi önemli yapıtları kazandırmışlardı?” diye bir soru sorulduğunda kolay yanıt bulmakta zorlanırız.

Hiç yok denemez. Geçen hafta örnek olarak Carl Orff’un ünlü Carmina Burana’sını vermiştim. Nazi’lerin, pek beğendiği, sık sık icra ettirdikleri bir yapıttı. O dönemde dünyada da tanınmıştı. Savaş sonrasında da ününü artırarak sürdürdü. Peki başka örnek? Bilebildiğim kadarıyla yok. Tabii, II. Dünya Savaşı sonrasında Nazi sanatının müttefiklerce yasaklaması nedeniyle neler bestelendiğini bilmediğimiz söylenebilir. Bu bir anlamda doğru, ama tümüyle değil. Çünkü diğer sanat dallarına oranla, müttefiklerin müzik konusundaki yasaklamaları hem daha kısıtlı kalmış, hem de daha kısa ömürlü olmuştu.

Peki, müzik tarihine pek çok büyük besteci kazandırmış olan Almanya’da o dönemde besteciler yok mu olmuştu? Kuşkusuz, yok edilenler dışında, hayır. Bir büyük kültür geleneğinin birden bire kaybolması beklenemez. Nitekim Nazilerin iktidar döneminde (1933-1945) Almanya’da yaşamaya devam eden yapan önemli besteciler vardı.

İki Führer olmaz

Bunların kuşkusuz en önemlisi Richard Strauss'dur (1864-1949). Strauss Nazi’ler iktidara geldiğinde zaten dünya çapında bilinen bir sanatçı idi. Naziler onun ününden yararlanmayı seçtiler, o da buna izin verdi. Ama hiçbir zaman da Nazi yandaşı olmadı. Hans Pfitzner (1869-1949) ise Weimar Cumhuriyeti döneminin inançlı bir Nazi’si olup, tam bir Alman milliyetçisi ve Yahudi karşıtı idi. Ama biraz abartıp, basitleştirirsem, ona göre “yaşamda en önemli şey müzikti. Müziğin Führer’i de kendisiydi”. Adolf Hitler ile 1923 yılı başlarında bir kere karşılaştı. Dünyanın iki Führer kaldıramayacağı hemen anlaşıldı. Hitler, Pfitzner’i defterinden sildi, bir daha onunla görüşmedi bile. Gerçi, Nazi’ler Pfitzner’e saygı göstermeye devam ettiler, ama o rejimin bestecisi olmadı. Karl Amadeus Hartmann (1905-1963) ise Nazi iktidarında Almanya’da kalmayı seçmiş, bunun sıkıntıların katlanmış, ama rejimden uzak durmuştu.

Nazi’lerle sıkı işbirliği yapan buna rağmen uluslararası şöhret sahibi olan iki besteci Carl Orff (1895-1982) ve Werner Egk'tir (1901-1983). Bu iki sanatçı, zaman zaman birbirleriyle yarışarak, Nazi müzik yaşamı içinde yer almışlardır. Görece çok daha yaygın bir üne ulaşan Orff’un Carmina Burana’sı 1940'tan sonra devlet ve Nazi Partisi faaliyetlerinde bile kullanılmaya başlanmıştı. Ama Orff’un kişiliği açısından daha önemli bir olay, Nazilerin Felix Mendelsshon-Bartholdy’nin “Bir Yaz Gecesi Rüyası” adlı sahne müziği yerine müzik yazmayı kabul etmesidir. Burada Nazi’lerin derdi bir yeni yapıt ısmarlamak değildi. Amaç “bir Yahudi’nin müziğini ortadan kaldırmaktı”. Orff da bunu bilerek bu konuda açılan yarışmaya girmiş ve kazanmıştı.

Özetle Nazi döneminde Almanya’da yaşayan önemli besteciler var. Orff dışındakilerin ise Nazi kültür anlayışını temsil edecek nitelikte yapıt besteledikleri ise söylenemez. Buna karşılık müzikte icraya gelince iş değişiyor. Bir solukta dünya çapında pek çok yorumcu sayabiliyoruz: Büyük orkestra yönetmenleri: Leo Blech, Karl Böhm, Wilhelm Furtwangler, Herbert von Karajan (Nazi Partisi Üyesi), Hans Knappertnusch, Clemens Krauss (Nazi Partisi Üyesi); ses sanatçıları: Elizabeth Schwartzkopf (Nazi Partisi Üyesi), Hans Hotter; solistler: Edwin Fischer, Walter Gieseking, Wilhelm Backhaus, Wilhelm Kempff, Wolfgang Schneiderhan (Nazi Partisi Üyesi) ve daha niceleri.

Bu farklılığın önemli bir nedeni Nazi’lerin ideolojisiyle ilgiliydi. Nazi’ler, Almanya’nın geçmiş kültür mirasıyla öğünüyor, bununla da kalmıyor, bu mirası yaşatmayı ve onunla yaşamayı ön plana alıyorlardı. Bu nedenle, Nazi’ler için Bayreuth’da Wagner’in bir operasının daha güzel sahnelenmesi yeni bir opera yazılmasından çok daha önemliydi. Bu nedenle yorumculara, bestecilerden çok daha fazla önem vermişlerdi. Hitler’in sanatçılarla çekilmiş fotoğraflarının bolluğu bunun bir göstergesi olarak düşünülebilir.

Oysa bir başka totaliter rejimde, Sovyetler Birliğinde, durum farklıydı. Stalin rejimi bestecileri önemsiyordu.