MAVİ-NOTA - e-Müzik Gazeteniz

Günün Mesajları

♪ Kültür bakanlığı sınavında. Ankara thm koro şefi kızını aldı. Urfa korusu şefi kayın biraderini aldı. İstanbul korosu şefi oğlu ve yeğenini aldı. ilginizi çekerse detay verebilirim
ttnet arena - 09.07.2024

♪ Cumhuriyetimizin kurucusu ulu önder Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşlarını saygı ve minnetle anarken, ülkemiz Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 100. yılını en coşkun ifadelerle kutluyoruz.
Mavi Nota - 28.10.2023

♪ Anadolu Güzel Sanatlar Liseleri Müzik Bölümlerinin Eğitim Programları Sorunları
Gülşah Sargın Kaptaş - 28.10.2023

♪ GEÇMİŞ OLSUN TÜRKİYE!
Mavi Nota - 07.02.2023

♪ 30 yıl sonra karşılaşmak çok güzel Kurtuluş, teveccüh etmişsin çok teşekkür ederim. Nerelerdesin? Bilgi verirsen sevinirim, selamlar, sevgiler.
M.Semih Baylan - 08.01.2023

♪ Değerli Müfit hocama en içten sevgi saygılarımı iletin lütfen .Üniversite yıllarımda özel radyo yayıncılığı yaptım.1994 yılında derginin bu daldaki ödülüne layık görülmüştüm evde yıllar sonra plaketi buldum hadi bir internetten arayayım dediğimde ikinci büyük şoku yaşadım 1994 de verdiği ödülü değerli hocam arşivinde fotoğraf larımız ile yayınlamaya devam ediyor.ne büyük bir emek emeği geçen herkese en derin saygılarımı sunarım.Ne olur hocamın ellerinden benim için öpün.
Kurtuluş Çelebi - 07.01.2023

♪ 18. yılımız kutlu olsun
Mavi Nota - 24.11.2022

♪ Biliyorum Cüneyt bey, yazımda da böyle bir şey demedim zaten.
editör - 20.11.2022

♪ sayın müfit bey bilgilerinizi kontrol edi 6440 sayılı cso kurulrş kanununda 4 b diye bir tanım yoktur
CÜNEYT BALKIZ - 15.11.2022

♪ Sayın Cüneyt Balkız, yazımda öncelikle bütün 4B’li sanatçıların kadroya alınmaları hususunu önemle belirtirken, bundan sonra orkestraları 6940 sayılı CSO kanunu kapsamında, DOB ve DT’de kendi kuruluş yasasına, diğer toplulukların da kendi yönetmeliklerine göre alımların gerçekleştirilmesi konusuna da önemle dikkat çektim!
editör - 13.11.2022

Tüm Mesajlar

Anket

Tavsiye Et ♫

Tavsiye etmek için sisteme girmeniz gerekmektedir.

Destekleyenlerimiz

Yazılar

Tamer Uysal

Siyasal sistemlerde temsiliyet sorunsalı (2. Bölüm)Sayı: 990 - 15.04.2010

- II -

Microsoft’un patronu Bill Gates 90’lı yılların başında “dünya önümüzdeki 5 yıl geçtiğimiz 50 yılın 2 katı kadar değişecek” diyerek günümüzün karakteristik sözcüğüne gönderme yapıyordu. Küreselleşme (globalisation) ve yerelleşme (localisation) sürecinin ortak ifadesi olan “Glocalisation” kavramıyla bilgi ve iletişim sektörlerinde meydana gelen değişmelerle emperyalizmin yeni küresel saldırı planı ifade edilmektedir.

ABD'li füturist Dr. Stan Davis, "Sanayi Çağı çoktan bitti, Bilgi Çağı'nın yarısı geride kaldı, üçüncü çeyreğini yaşamaktayız. Biyoteknoloji Çağı bile çoktan başladı" demişti. Yazara göre tarımsal ekonomi binlerce yıl sürerken, sanayi çağı 200 yıl devam etmiştir, bilgi çağının ömrü ise 50 yıl olarak tespit edilmektedir. Bilgi ve iletişim sektörlerinde meydana gelen değişme dünyamızı bir ağ sistemiyle donatarak zaman ve mesafe engellerini ortadan kaldırmakta, küreselleşme sürecine “hız” kazandırmakta ve küresel bütünleşmeyle bağımlılık çerçevesinde yerelleşme adı altında devlete ilişkin birçok siyasal kavram yeniden tartışılmaktadır. Bu aşamada belediyelerin gelişimi daha yeniyken kentleşmeyle beraber ekonomik ve sosyal ilişkiler değişerek yerini yeni sorunlarla beklentiler almıştı. “Belediye” ilk kez 1789 tarihli Fransız kurucu meclisinde kullanılan bir terim olup bugün kullanılan “municipality” kelimesi ise Eski Roma kökenlidir ve imparatorluğa yeni katılan topraklara denirdi. İlk belediye örgütü de 1835 yılında İngiltere’de kurulmuştu…

Gideon Sjoberg kentleri, sanayi öncesi (pre-industrial) kentler, geçiş halinde (transitional) kentler ve sanayi (industrial) kentleri olarak ayırmıştı. Sanayi öncesi toplumun kentinde sosyal kontrolü oluşturan mekanizmalar arasında en önemlileri din, aile kurumu ve lonca örgütlenmeleriydi. Kentte elit tabaka büyük arazi sahipleri, devlet, din ve eğitim alanlarında önemli yerleri tutan kişilerden oluşmaktadır. Bunun dışında zanaatkâr ve toprağı işleyen köylülerden oluşan kitleler bulunmaktaydı. Sanayi öncesi kent, imtiyazlı dar bir üst tabaka tarafından yönetilmekte, sosyal yapısını tanımlayan katı tabakalaşma sistemi aile, ekonomik yapı, din ve eğitim örgütlenmeleriyle güçlü sosyal kontrolün varlığını duyurmaktadır. Dinsel ve siyasal işlevler ticaret işlevlerinden daha önemliydi. Din sosyal yaşantıyı etkisi altına almış ve sosyal yapısını ise lonca örgütlenmeleri aracılığı ile şekillenen güçlü bir sosyal kontrol olgusu belirlemiştir. Usta-çırak ilişkisine dayalı kapalı bir üretim sistemi olan lonca örgütlenmesi, Sjoberg'e göre sanayi öncesi kentte sosyal kontrolün önemli araçlarından birisiydi.

Yerel yönetimlerde devamlılık ve hukuki bir kişilik kazanmak, yani demokratik anlamda kurumsallaşmak esastır. Böyle bir idari hukuk sürecinin ise Osmanlı kentleri veya kırsal alandaki topluluklar için uzun zaman söz konusu olmadığı açıktır. Yerel yönetimlerin kurumsallaşması birçok ülkenin tarihindeki gibi Osmanlı İmparatorluğu’nda da ancak yakın zamanlarda başlamıştı. Kentlerde 15. Yüzyıla kadar yönetimde ahiler ve esnaf loncaları söz sahibidir. Hatta bazı örgütlü tarikatlar saltanatın da desteği ile bir yerel yönetim geleneği oluşturmuşlardı. Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda da büyük rolü olan ahiler Anadolu'da yalnız ekonomide değil siyasal alanda da etkili olmuşlardı. Bizans'tan yeni alınan kentlerde Türkler Ahi örgütünü kurmuşlar, ticari etkinliklerin Rumlardan Türklere geçmesini sağlamışlardı. Rum halkın oturduğu kent ve kasabalardaki ticaret hayatının denetim altına alınarak Rumların Türk kültürünü ve yaşam biçimini benimsemesinde Ahi esnaf örgütü büyük rol oynamıştır. Anadolu'nun İlhanlı istilasına uğradığı karışıklık dönemlerinde Ahi esnaf örgütleri kentlerde düzeni ve güvenliği de sağlamışlardı. Tanzimat öncesi dönemde belediye idaresi dinsel kurallara dayanmakta ve kadı tarafından temsil edilmekteydi. Klasik dönem Osmanlı yönetiminde kent ve köylerde bir yerel yönetim geleneğinin varolduğunu öne sürmek güçtür, kent yönetimi ve yargı görevi ilmiyye sınıfından olan kadılara bırakılmıştır. Kadı, tanzimat öncesi dönemde adli, beledi ve mülki fonksiyonları yürüten bir kişiydi. Kadılık, kentin yargı mercii olduğu gibi, kadı da hem vakıfların deneticisi, hem de asayiş ile beledi hizmet ve beledi kolluk hizmetlerinin yetkili ve sorumlu amiriydi. Geleneksel devlet yapısından dolayı devamlı görev yapan ve kurumlaşan bürokratik kadrolar bulunmadığından kadı da görev yerine kendi kapı halkı özel personeli ile gelir ve gider ya da gittiği yerde bazı kimseleri istihdam ederdi. Kadıların özel belediye ve mahkeme gibi kurumlaşmayı temsil eden idari büroları da yoktu. Hangi binaya yerleşirse orası mahkeme veya belediye binası sayılırdı. Hatta başkent İstanbul’da bile belli bir kadılık bürosu olmadığı, ancak 2. Mahmut döneminde İstanbul kadısının Bab-ı Meşihat’ın (Şeyhülislâmlık Dairesi) bir bölümüne yerleştirildiği ve devamlı bürosunun burası olduğu bilinmektedir. Semtlerden sonraki daha alt kademe ve yerleşme birimleri olan mahallelerde ise kadının görevleri mahalle imamları tarafından yerine getirilirdi. Yetki alanı kriterine göre Tanzimat öncesi dönemde idari, adli ve beledi yetkilerde bir kadı, naib, imam hiyerarşisi mevcuttu. Kadının belediye alanındaki yetkilerini kullanışında muhtesib adı verilen bir yardımcısı da bulunmaktaydı. Öte yandan ne kadının ne de yardımcı personelin mahalli halk tarafından seçilip denetlenmesi veya idareye halk temsilcilerinin belirli bir statü ve kural çerçevesinde katılmaları söz konusu olamamıştı. Ekonomik işlerde (fiyat tespiti, narh konulması) kolluk görevinin yerine getirilmesinde, mali işlemlerin yürütülmesinde (vergi konulması ve toplanması gibi) kadı halkın ve esnafın temsilcisi sayılan kimselere başvurduğu takdirde yardımcı olmaktaydılar. Tanzimat devrine kadar Osmanlı ülkelerinde şehir ve eyalet idaresinden, vakıflar gibi ekonomik-sosyal kuruluşlardan, cemaat örgütlerinden söz edilebilir ancak yerel yönetim gibi bir kavram ve kurumdan hatta bir iki istisna dışında idareye yardımcı olan devamlılık kazanmış yerel kurullardan söz etmek kesinlikle mümkün olamamaktadır. İmparatorluğun idarecileri ile yerel halkın bir uzlaşmaya gittikleri, karşılıklı bir güçler dengesinin yasallaşması içinde ortak karar vererek yönetimi paylaştıkları görülmemektedir. Osmanlı Devleti merkez bürokrasisinin teknik nedenlerle yükümlenemeyeceği bazı hizmetleri yerel gruplara bırakmasının da adem-i merkeziyet (yerinden yönetim) ve yerel demokrasiyle bir ilgisi yoktu.

Hisbe ve ihtisap teşkilatıyla ortaya çıkan belediyeciliğin batıda ortaya çıkışı Roma İmparatorluğu’na kadar varır. Julius Caesar döneminde ise tüm imparatorluk kentlerine yayılır. Osmanlı İmparatorluğu kurulduktan ve İstanbul’da yerleştikten sonra Bizans idare teşkilatından bazı usuller aldığı gibi Şehremini unvan ve görevini de almıştı. Bizanslılar zamanında şehreminlerinin devlet binalarının tamirlerine memur oldukları surların üzerindeki kitabelerden anlaşılmaktaydı. Dünyanın ilk belediye kanunu 1502 yılında Bursa’da II.Beyazıt tarafından yürürlüğe sokulan Kanunname-i İhtisab-ı Bursa’dır. Türk tarihinde dinsel etki toplu yaşam ve kent kültürü ile birlikte devlet kurumlarında da görülmektedir. Osmanlı Devleti de şehir hayatının düzen içinde yürümesi için ihtisap teşkilatına ve başında bulunan İhtisap Ağası’na büyük yetki ve sorumluluk vermişti. Fatih Sultan Mehmet devrinden itibaren devlet sınırları içinde tayin edilen idareciler arasında görevli kadı (hakim) bulunan her kaza (ilçe) da ekonomik ve sosyal düzeni sağlayan bir “İhtisab Ağası” da bulunmaktaydı. İhtisab Osmanlıcaya fıkıh terminolojisinden geçmiş “hesab sorma, mes'uliyet” anlamında kullanılan “Hisbe”nin karşılığı olan Arapça bir sözcüktür. Hisbe veya ihtisab görevini yürütmekle yükümlü olan kişiye “Muhtesib” denirdi. Muhtesib çarşı ve pazarla sınırlı kalmayıp yargı, zabıta, polis ve güvenlik hizmetleri ile ilgili bazı görevleri de üstlenir ve İslâm ahlâkına aykırı davranış işleyenleri de cezalandırırdı. Kırım Savaşı sonrası 16 Ağustos 1854 tarihindeki resmi bir tebliğ ile ihtisab nezareti kaldırılarak İstanbul’da Şehremaneti kurulmuş ve bu göreve atanan kişiye de “Şehremin” unvanı verilmiştir. Şehremininin yanında Babıâli tarafından seçilen ve padişahın tayini ile görevlendirilen üyelerden oluşan 12 kişilik bir “Şehremaneti Meclisi” vardı. Bu üyeler ise esnaf ve bazı ileri gelen memurlar arasından seçilir ve haftada iki kez toplanırdı. Belediyeciliğin İstanbul dışında taşra teşkilatlarının kurulması ise yine 8 Ekim 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile başlar. Bu nizamname ile sancak ve kaza merkezlerinde belediye hizmetlerini yönetecek bir belediye başkanı ve seçimli üyelerden oluşan "Meclis-i Beledî" ler (belediye meclisi) oluşturuldu. Bu nizamnameyi yürürlükten kaldıran 1870 tarihli İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi eyaletlerde sıkı merkeziyetten, yavaş yavaş bir tevsii mezuniyet (yetki genişliğine) doğru gidilmek istendiğini gösteriyordu. Taşrada ilk beledî hareket, ticarî kapitalizme geçişin başladığı yerlerde görüldü. Tuna vilâyeti kentleri, Bağdat ve liman kentleri, bu alanda öncü olmuşlardı.

Osmanlı Devleti’nde belediye teşkilatının yetki ve sorumluluklarını belirleyen en esaslı belge ise 5 Ekim 1877 tarihli “Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunu” dur. Bu yasa ile belediyeler vilayet bünyesinden çıkarılarak tüzel kişiliğe kavuştu. 1877 tarihli kanuna göre belediye organları, belediye reisi ve daire meclisinden ibaretti. Şehir veya kasabanın nüfusuna göre dört yıl için 6-12 kişilik bir belediye meclisi seçilirdi. Üyelerin yarısı, iki yılda bir kura ile değiştirilirdi. Reis ise bu üyeler arasından hükümet tarafından seçilip tayin edilirdi. 1877 Vilâyet Belediye Kanunu’na kadar olan düzenlemelerde belediye reisinin, devlet memurları arasından atanması öngörülüyordu. 1877’de kanunun bu şartı kaldırmasına rağmen atanan kişinin eşraftan biri de olsa memur sayılması anlayışı devam etti. 1877 yılında yayınlanan "Vilâyet Belediye Kanunu", Cumhuriyet döneminde belediyeler kanununun çıkarıldığı 1930 yılına kadar yürürlükte kaldı. Belediye meclisi kararlarını uygulayan, meclise başkanlık eden, vilâyet ile belediye meclisi arasındaki ilişkileri yürüten belediye reisi, bu görevlerini aksatmadığı sürece ya da yüksek makamlarla olan ilişkileri sayesinde uzun süre riyasette kalabilirdi. Uygulamada meclis üyeleri ve belediye reisi, o beldenin eşrafından seçilirdi. Onun için bu meclise Ayan Meclisi de denilirdi. Belediye Meclis Üyesi olacakların yirmi beş yaşını doldurmuş olması ve en az 50 kuruş yıllık emlak vergisi ödemesi şarttı. Taşrada bu seçimlerin pek sağlıklı yapılmadığı, belediye meclis üyelerinin de vali ve mutasarrıflarca seçildiği yaygın bir uygulama idi. Devlet, diğer hükümet birimleri gibi belediye meclisini de yerel güçlere karşı denetleyebileceği bir kurum olarak korumaya çalışmıştı. Taşra belediye meclisleri yılda iki defa, bulunduğu yerin (vilayet, sancak veya kazanın) idare meclisleriyle birlikte toplanıp bütçeyi hazırlar ve onaylarlardı. Bu karma meclise “Cemiyet-i Belediye” adı verilmişti.

Cumhuriyet dönemi belediyeciliğin temeli Tanzimat’tan sonra atılmıştır. Tanzimat’la birlikte ticaret gelişmiş, mülkiyet hakkı güvenceye alınmış, bankalar, sigorta şirketleri kurulmuş, özellikle liman kentlerinde önemli değişiklikler yaşanmış, yeni kentsel hizmet ihtiyaçları ortaya çıkmıştı. Osmanlı döneminden devralınan devletçi ve merkeziyetçi gelenek cumhuriyet döneminde de sürdü. Belediye Kanunu’nun hazırlanmasında da büyük ölçüde o dönemde merkeziyetçiliği güçlü bir biçimde uygulayan Fransız modeli örnek alındı. Bu dönemin en önemli deneyi Ankara’nın başkent yapılması ve Ankara’nın imarının, ülkedeki diğer kentlerin imarına örnek teşkil etmesidir. Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında yerel yönetimler alanında getirilen en önemli düzenlemelerden birisi 1924 tarihli Köy Kanunu’dur ve bu kanun halen yürürlüktedir. 1929 ekonomik buhranını takip eden yıllarda, dönemin belediyeciliğini etkileyen en önemli gelişmeler devletçilik ve halkçılık ilkelerinin kabulü olmuştur. Devletçilik ilkesine geçilmesi ilkesinin belde düzeyinde de gösterecek birçok kamu hizmetinin üretimi düzeyinde önemli gelişme halkçılık ilkesinin yayılmasıdır. Dönemin halkçılığıyla batının uygarlık düzeyi ile kentsoylu yaşama geçiş hedeflenmişti. Dönemin bir diğer özelliği de parti örgütü ile devlet örgütü arasındaki iç içe ilişkidir. Bu ilişki de belediyelerle merkezi yönetim arasında bir farklılaşmanın gelişmesini önlemiştir. 1930 yılına kadar belediyelere yeni yetki ya da gelir kaynakları veren çeşitli yasal düzenlemeler getirilmiş olmasına karşın, bütünsel bir düzenleme yapılmamıştı. Belediyelere ilişkin bütünsel düzenleme 1580 sayılı ve 1930 tarihli Belediye Kanunu ile getirilmiştir. 1930-35 yılları arasında belediye kanunu ile birlikte Cumhuriyet dönemi belediyeciliği büyük ölçüde şekillendirilen başka yasal düzenlemeler de yapılmıştı. Bunlardan en önemlileri, Umumi Hıfzısıhha Kanunu (1930), Belediye Bankası Kuruluş Kanunu (1933), Belediye Yapı ve Yollar Kanunu (1933), Belediye İstimlak Kanunu (1934), Belediyeler İmar Heyeti Kuruluş Kanunu (1935) dur. 1933’te yürürlüğe konan 2290 sayılı Belediye Yapı ve Yollar Yasası bir yapı tüzüğü ya da yönetmeliği olmaktan ileri gidemediği için günün gelişmeleri karşısında yetersiz kalmıştır. Bunun için yeni imar ve kamulaştırma yasalarının hazırlanmasına gidilmiş ve 16 Temmuz 1956’da İmar Yasası meclisten geçerek yasalaşmıştır. Yine 1956 yılında 6830 sayılı Kamulaştırma Yasası yasalaşarak yürürlüğe girmişti. 1961 Anayasası ile yeni demokratik anlayışın yolu açılmış, demokratik düzenin kurulması ve işleyişine yön verecek “Kurumsal Yapı” yeniden tanımlanmış, toplumsal yaşamı yeni değişimlere ve sosyal görüşlere açacak çerçeveler oluşturulmuştu. 1961 Anayasası, ilkesel olarak “özerk ve güçlü” mahalli idareler için anayasal çerçeveyi koymuş ve bunun uygulamaya aktarılmasını yasalara bırakmıştı. Ancak bu dönem içinde çıkarılan yasaların Anayasa’nın öngördüğü bu çerçeveleri ne kadar geliştirdiği şüpheli olmakla birlikte 49. maddesi ile “devlet yoksul veya dar gelirli ailelerin sağlık şartlarına uygun konut ihtiyaçlarını karşılayıcı tedbirleri alır” şeklinde ifadesini bulan hüküm kent yönetimi bakımından önemli bir ilkedir. Bu konuda devletin 1960-73 arasındaki dönemde çok önemli adımlar attığı söylenemese de 1966’da çıkarılan 775 sayılı Gecekondu yasasının kentlerde oluşan sağlıksız gecekondu bölgelerini ıslah etme, tehlikeli olanlarını tasfiye etme ve yoksul veya dar gelirlilere gecekondu önleme bölgelerinde arsa ve konut sağlama yönünde getirdiği önlemlerin söz konusu maddeden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. 1961 Anayasası Planlı Kalkınma anlayışını benimsemiş ve 41. maddesinde “iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleştirmek, bu maksatla milli tasarrufu arttırmak, yatırımları toplumun yararının gerektirdiği önceliklere göre yönetmek ve kalkınma planlarını yapmak devletin ödevidir” hükmü konmuştu. Kalkınma planlarını yapma görevi de 129. Madde ile Devlet Planlama Teşkilatı’na verilmişti. 1961 Anayasası kalkınmanın planlanan ekonomik tercihlerle gerçekleştirilmesi yönünde bir ilke getirmiştir. Bu tercih ile Anayasanın refah devleti anlayışının, Merkezi yönetim eli ile gerçekleştirileceği vurgulanmaktaydı. Planlı kalkınmayı yönlendirecek güçlü bir merkezi karar örgütü olan DPT’nin ortaya çıkması ile karar sürecinin merkezileşmesi hızlandırılarak toplumun temel politikalarının belirleyici ve uygulayıcısı olarak merkezi yönetim ön plana çıkarıldı. 1963’te başlayan Planlı Kalkınma döneminde ve özellikle ilk iki planın hazırlandığı ve yürürlükte olduğu 10 yılda, güçlü merkeziyetçi siyasal görüşler egemen olmuş ve bu eğilim yerel yönetimleri de baskı altında tutmuştu. Konut sayısının arttırılması, kooperatifleşmenin özendirilmesi, mahalli idarelerin gelirlerinin arttırılması önerilmiştir. Kentleşme’nin kalkınmanın önemli bir boyutu olduğu bilincinin gelişmesiyle kentsel altyapılara öncelik verilmesi ve bu doğrultuda konut sorununun çözümünde “Toplu Konut” anlayışının gelişmesi de önemli bir yenilik olarak sayılabilir. 1960’larda mevcut belediye sınırları dışına taşmış büyük şehir çevresinde çok sayıda küçük belediyelerin kurulması gerçekleşmişti, kentler üzerindeki aşırı yığılmalar sosyal ve teknik alt yapıyı yetersiz hale getirmiş, 1960’ların ortalarında Hava Kirliliği sorunu gündeme gelmiştir. Keza büyük kentlerde kent içi ulaşım sorunu ortaya çıkmış ve toplu taşımacılık ve özellikle metro tartışmaları kamuoyuna yansımaya başlamıştır. 1960’larda ülkede otomotiv endüstrisinin kurulması ile orta-üst ve üst gelirlilerde otomobil sahipliliği artmaya başlamış, bu gelişme kentlerin yapısına da yansımış ve kent dışında konut alanı açma talepleri oluşmuştu. Planlı dönemde sanayi kuruluşlarının artışıyla kent dışında ucuz arazi üzerinde yerleşerek çarpık kentleşmeye öncülük ettikleri de görülmektedir. Merkezi fon ve yardımların yeni belediyelerin kurulmasını özendirmesi, kentleşme ve nüfus artışı belediye sayılarını hızla arttırmıştı. 1961 yılında 998 Belediye varken 1973’te bu sayı 16.213’e çıkmıştır. Toplam kamu gelirleri içinde Belediyelerin payı 1960 yılında % 16.35 seviyesinde iken, bu pay 1972’de % 5.67’ye düşmüştür. Kişi başına düşen belediye geliri endeksi 1960’da 99 iken, 1972’de 155’e yükselmiştir. Ancak aynı dönemde toptan fiyat artışı endeksi 100’den 265’e çıkmış, dolayısıyla Belediyelerin kişi başına hizmet üretimi 1960’daki seviyesine göre % 42 azalmıştır. Belediyeler nitelikli personel temini açısından da güçsüzleşmiştir. Belediyeler merkezdeki kaynaklardan yararlanmak amacı ile İller Bankası’nın teknik yardımını harekete geçirmeyi başarmışlar ve beldelerine alt yapı ve diğer yatırımlar çekmeye uğraşmışlardır. Bu dönemde metropoliten ölçekte planlama ve imar konusundaki yetki dağılımı İmar ve İskan Bakanlığı’na geçmiş, 1965’te çıkarılan bir Bakanlar Kurulu kararı uyarınca 1970’e kadar İstanbul, İzmit ve Ankara’da Bakanlığa bağlı Metropoliten Planlama büroları kurulmuştu. 1972 yılında 6785 sayılı imar yasasını büyük ölçüde değiştiren 1605 sayılı yasa ile merkezi idarenin imar planı yapma ve denetim yetkileri güçlendirilmiş, İmar Yasası’nın 26 ve 29. maddelerinde Bakanlığa doğrudan müdahale etme, planlama, onaylama ve denetim yetkileri verilmiştir. İmar Yasası’ndaki bu değişiklikle özellikle büyükşehir belediyeleri ve belediye meclisleri etkisizleştirilmiştir. 1972’de 1605 sayılı değişiklik yasası ile Belediye sınırları dışında imar yetkileri Bakanlık ve taşra örgütüne verilmişti. Mücavir alan tanımı genişletilmiş, fakat mücavir alanda plan yapımı, parselasyon ve yapı yasakları konusunda açıklık getirilmediği için uygulamanın denetimi sorun olmuştur. Büyük kentlerde ve metropoliten alanlardaki hızlı değişim ve gelişmeler sonucu ortaya çıkan sorunlar yeni bir yönetim örgütlenmesi içinde ele alınması zorunluluğu doğurmuş ve 1930 tarihli 1580 sayılı Belediyeler Kanunu’nda sözü edilen “Belediyeler Birliği” anlayışı 1970’lerde işlev kazanmıştır. Belediyelerin karşılaştıkları sorunlara, sınırlamalara birlikte çözüm aramak, kıt kaynakları, en ekonomik bir biçimde kullanmak ve yenilikçi arayışlara yöneltmek eğilimi 1970’lerde ortaya çıkan Belediyecilik anlayışının temel ilkelerinden biri halini almıştı, öncelikle bölgesel ölçekte ve belirli bir havzada yer alan irili ufaklı belediyeler birlikler halinde örgütlenmeye başlamışlardı. 1973 yılında yapılan seçimlerden sonra gelişmelere baktığımızda belediyelerin kendi ihtiyaçları olan mal ve hizmetleri doğrudan üretmeye başlamaları, asfalt fabrikaları kurmaları, ekmek fabrikası girişimleri, toplu taşımaya öncelik vermeleri, toplu konut girişimlerine başlamaları 1973-1977 döneminde olmuştu. Bu uygulama sonuçları, 1977 döneminde merkezi yönetimin yerel yönetim üstündeki vesayetinin ne ölçüde olması gerektiği sorusunu gündeme getirmiştir. 1977 seçimleri sonrası Kentiçi toplu taşımacılığa önem verilmiştir. Belediyeler otobüs filolarını geliştirmişler, metro konusundaki çabaları artmıştır. 1978 yılında Birinci Ecevit Hükümetiyle Türkiye’de ilk kez kurulan Yerel Yönetim Bakanlığı’nın amacı “Hızlı değişim sürecindeki toplumumuzda yepyeni bir gerçek olarak gerçekleşen yerel yönetimlerin yönetsel ve mali tıkanıklıklarını gidermek, böylece bu yönetimlere etkinlik ve işlerlik kazandıracak düzenlemeleri yapmak” olarak tanımlanmıştı. 1978 yılında kurulmuş olmasına karşın, bu bakanlık, 1970’li yılların başından beri, yerel yönetimlerin sorunlarına merkezden çözümler arayacak bir kuruluşa duyulan gereksinimden doğmuştur. İsmi Yerel Yönetim Bakanlığı olmasına karşın “Belediyeler Bakanlığı” gibi görev yapmıştır. Yerel Yönetim Bakanlığı’nın Ocak 1978’den, kaldırıldığı Kasım 1979 tarihine kadar geçen 22 aylık dönemde yaptığı çalışmalar arasında kuruluş amacına uygun olarak yerel yönetimler üzerindeki devlet gözetim ve denetimini azaltıcı çalışmaları yanında, özellikle belediye gelirlerinin arttırılması çabaları yer almıştır.

12 Eylül 1980’den 1983’teki seçimlere kadar kısa sayılmayacak ara dönemde belediye başkanlarının çoğu görevden alınarak yerlerine kamu görevlileri atandı. 1 Mart 1981 tarihinde 2380 sayılı “Belediyelere ve İl Özel İdarelerine Genel Bütçe Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakkında Kanun” yürürlüğe girmiş, belediyelere genel bütçe vergi gelirleri tahsilat toplamı üzerinden yüzde 5 pay verilmesi kararlaştırılmıştı. 1980 Müdahalesinden sonra en dikkati çeken uygulama değiştirilen Belediye Gelirleri Kanunu ile yapılan düzenlemelerde belediye gelirlerinin oldukça ciddi bir biçimde arttırılmasıdır. 1982 Anayasası 1980 sonrası dönemde yerel yönetimler konusunda gelişmelerin temelini teşkil etmiş kapitalist sürecin hızlanması ve sisteme entegrasyon uygulamalarındaki artış sanayi sitelerinin ve organize sanayi bölgelerinin yerel yönetimler eliyle planlanmasını ve inşasını gündeme getirmiştir. 1982 Anayasasının 127. maddesi yerel yönetimleri “Mahalli idareler; il, belediye veya köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, yine kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişileridir. Mahalli idarelerin kuruluş görevleri ile yetkileri yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir” şeklinde tanımlamaktadır. Büyük kentlerin etrafında zamanla oluşmuş çok sayıdaki belediye, bir yasa ile kaldırılarak tek bir belediye haline getirilmiştir. Bu belediyeler ana belediyeye bağlı şubeler haline gelmiştir. 24 Ocak 1980 kararları paralelinde küçük girişimciler eliyle artan ihtiyaçlar karşılanmaya çalışılmış, öz kaynaklar geliştirilerek özellikle metropoliten alanlarda kendilerine özgü yerel yönetim birimleri kurmaları sağlanmıştı. Merkezi yönetimin çeşitli düzeydeki birimleri teknik birimleri ve diğer belediyeler arasındaki etkili işbirliği yöntemlerinin geliştirilmesine çalışılmış, 1983 seçimlerinden sonra iktidara gelen hükümet merkezi idarenin bazı yetkilerini yerel yönetimlere devretmiştir. Nüfus artışı ve kentleşme gibi sosyo-ekonomik sebeplerle kaynak ve hizmetlerin belediyelere devri yetkileriyle beraber siyasal önemini de arttırmıştı. Türkiye'de "Büyükşehir Belediyesi" yönetimleriyle ilgili ilk temel düzenleme 1984 yılında “Büyük Şehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname”den sonra 23 Mart 1984 tarihinde yürürlüğe giren Büyük Şehir Belediye Kanunu’dur. Bu kanunla literatüre “Büyük şehir Belediyesi” ve “ilçe belediyesi” kavramı girmiştir. 3030 sayılı kanunun 3. maddesine göre “Büyük şehir, belediye sınırları içinde birden fazla ilçe bulunan şehirleri, ilçe belediyeleri ise büyük şehir belediye sınırları içinde kalan ilçelerde kurulan belediyeleri ifade etmektedir”. 1985 yılında çıkarılan ve 1956 tarih ve 6785 sayılı İmar Kanunu yürürlükten kaldırılıp onun yerine yürürlüğe konulan 3194 sayılı yeni İmar Kanunu’nda imar ve plan konularında pek çok yetki Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’ndan alınıp belediye meclislerine devredilmişti. 1975 yılında Belediye bütçeleri toplamı devlet bütçesinin yüzde 8.8’i iken, 1986 yılında yüzde 17.7’sini oluşturmaktaydı. Belediyelerin kaynaklarının GSMH içindeki payı 1984 yılında yüzde 1.6 iken, 1987 yılında yüzde 3.5’a çıkmıştır. Belediyelerin iç ve dış borçları da artmıştır. Toplam kaynaklar içerisinde belediyelerin borçlarının oranı yüzde 3 iken, 1986 yılında yüzde 19’a yükselmiştir. Toplam borçların yüzde 80.4’ü dış borçtu. Mahalli idarelere kendi mevzuatı ile verilen görevler zamanla merkezi idare tarafından yürütülmeye başlanmıştır. 1996 yılında merkezi idare ile mahalli idareler arasında görev, yetki, sorumluluk ve kaynak paylaşımını etkili şekilde gerçekleştirecek, Mahalli İdarelerin Güçlendirilmesi Reformu’na ilişkin çalışmalarda ilerleme kaydedilememiştir. Nüfus artışına paralel olarak kentsel hizmet talebindeki artışa rağmen, yerel yönetimlerin ve özellikle de belediyelerin öz gelirlerinin payı artırılamamış ve yeterli kaynak yaratılamamıştır. Bu durum belediyeleri, özellikle teknoloji transferi ve büyük finansman gerektiren yatırım projelerinde dış kredi kullanmaya yöneltmiştir. Diğer taraftan, hizmetlerin yürütülmesinde verimliliği arttırmak ve rekabet ortamı sağlayarak hizmet kalitesini yükseltmek amacıyla, bazı belediye hizmetlerinin özelleştirilmesi yönünde çalışmalara başlanılmıştır. Yine aynı programın amaçlar kısmında; merkezi idare ile mahalli idareler, üniter yapı içinde idarenin bütünlüğü ilkesine uygun olarak, iş bölümü ve koordinasyona dayalı bir yapıya kavuşturularak bu çerçevede mahalli idarelerin teşkilat yapısının yerinden yönetim anlayışına ağırlık verilerek yeniden düzenlenmesi öngörülmüştü. Halkın ortak yerel ihtiyaçlarını karşılayacak kamu hizmetlerinin mahalli idarelerce yürütülmesi sağlanarak bu hizmetlere etkinlik, verimlilik ve hız kazandırılmasına karar verilmiş, mahalli idarelerin kesintisiz gelir kaynaklarına sahip olması için gerekli mali düzenlemelerin hayata geçirilmesi amaçlanmıştı.

1984 yılında Belediye ve büyük kent yönetimi yeniden düzenlenmiş, gerçekleştirilen düzenlemelerle ülkenin 3 temel büyük kent alanını oluşturan İstanbul, Ankara ve İzmir illerinin mevcut siyasal, kurumsal ve mali yapıları köklü bir değişikliğe uğramıştı. Bu siyasal ve idari değişiklik dayanağını 1982 Anayasası'ndan almıştı. 1982 Anayasasının 127. maddesindeki "büyük yerleşim yerleri için özel yönetim biçimleri getirilebilir" hükmü ile ilk kez büyük kent belediyelerinin kurulabilme olanağı sağlanmıştır. 1983 Genel Seçimleri sonucu yeni hükümetin kurulmasından sonra yerel seçimlerle ilgili 18 Ocak 1984 tarih ve 2972 sayılı "Mahalli İdareler ile Mahalle Muhtarlıkları ve İhtiyar Heyetleri Hakkında Kanun" mahalli idareler organlarının seçimlerine ilişkin esas ve usulleri düzenlemektedir. Belediye başkanı ve belediye meclis üyeleri seçimi için, her belde bir seçim çevresidir. Büyük şehirlerdeki seçim çevresi Belediye hudutları içinde birden fazla ilçe bulunan büyük şehir, büyükşehir belediye başkanı seçimi için, o şehir belediye hudutları içi bir seçim çevresidir. 1963’e kadar belediye meclis üyelerinin seçtiği belediye başkanlarını 1983 yılından itibaren muhtar ve ihtiyar heyeti seçimleriyle birlikte 5 yılda bir yapılan adi çoğunluk yöntemi belirlemiştir. Büyükşehir belediye hudutları içinde kalan ilçelerin belediye başkanı ve belediye meclisi üyeleri seçimlerinde ise her ilçe bir seçim çevresidir. Merkezindeki belediyenin sınırları içinde birden çok ilçe bulunan illerde, birer büyük şehir meclisi ve ilçelerde de birer ilçe belediye meclisi oluşturulması öngörülmüştü. 1984’te çıkan yasa ile belediyelerden bu koşullara sahip İstanbul, Ankara ve İzmir’in bulunduğu ilk 3 büyük il Büyükşehir Belediyesi ilan edilmişti. Daha sonra 19 Haziran 1986 tarihinde ise Resmi Gazete'de yayınlanan 3306 sayılı kanunla Adana’da da Büyük Kent Belediyesi kurulması öngörülmüştü. 18 Haziran 1987'de 3391 sayılı kanunla Bursa, 20 Haziran 1987'de 3398 sayılı kanunla Gaziantep ve 3399 sayılı kanunla Konya illeri de Büyükşehir Belediyesi olmuştur. Bu illere Kayseri'nin de eklenmesiyle büyük kent sayısı 8'e yükseltilmişti. 1993 Eylül'ünde 504 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Antalya, Eskişehir, Mersin, Samsun, İzmit, Erzurum ve Diyarbakır illerinde de Büyük Kent Belediyesi kurulmuş ve böylece sayı 15'e ulaşmış, 06 Mart 2000 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 593 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Adapazarı Belediyesi’ne de Büyükşehir statüsü verilmiştir. Belediye meclisi üyelikleri için seçim çevresinde seçilecek üye sayısı nüfusu 10 bin’e kadar olan beldelerde 9, nüfusu 10-   20 bin’e kadar olan beldelerde 11, nüfusu 20-50 bin’e kadar olan beldelerde 15, nüfusu 50-100 bin’e kadar olan beldelerde 25, nüfusu 100-250 bin’e kadar olan beldelerde 31, nüfusu 250-500 bin’e kadar olan beldelerde 37, nüfusu 500 bin-1 milyon’a kadar olan beldelerde 45 ve nüfusu 1 milyondan fazla olan beldelerde 55’dir. Büyük şehir belediye meclisine katılacak üye sayısı ise Büyükşehir belediye meclisleri belediye hudutları içinde kalan ilçe seçim çevreleri için tespit edilen belediye meclisleri üye sayısının her ilçe için beşte biri alınmak suretiyle bulunacak toplam sayı kadar üyeden teşekkül etmektedir. 3 Mart 2004'de Büyükşehir belediyelerinin hukuki statülerini yeniden düzenleyerek sınırlarını genişleten "Büyükşehir Belediyeleri Kanunu Tasarısı" 3 Kasım 2002’deki seçimde kullanılan oyların yüzde 34,5’i ile mecliste 2/3'lük çoğunluğu ele geçiren AKP hükümeti tarafından TBMM'ye sunuldu ve 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Yasası 23 Temmuz 2004 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanıp yürürlüğe kondu. İstanbul ve Kocaeli'de, büyükşehir belediye sınırları, il mülki sınırı oldu. Diğer Büyükşehir belediyelerinde, mevcut valilik binası merkez kabul edilmek ve il mülki sınırları içinde kalmak şartıyla nüfusu 1 milyona kadar olan büyük şehirlerde yarıçapı 20 kilometre, nüfusu 1 milyondan 2 milyona kadar olan büyük şehirlerde yarıçapı 30 kilometre, nüfusu 2 milyondan fazla olan büyük şehirlerde yarıçapı 50 kilometre olan dairenin sınırı, büyükşehir belediyesinin sınırını oluşturdu. Bu sınırlar içerisinde kalan ilçeler, büyükşehir ilçe belediyeleri, beldeler büyükşehir ilk kademe belediyeleri haline geldi. İlçelerin mülki sınırları ile beldelerin belediye ve mücavir alan sınırları büyükşehir belediye sınırı sayıldı. Bugün itibariyle Türkiye'de bulunan 16 büyükşehir belediyesinde (İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Konya, Kayseri, Bursa, Gaziantep, Antalya, Diyarbakır, Erzurum, Eskişehir, İzmit, Mersin, Samsun ve Adapazarı) ülke nüfusunun yüzde 32'si, belediyeli nüfusun ise yüzde 41,2'sini oluşturan 22 milyon kişi yaşıyor. Büyükşehir belediyeleri en az 750 bin nüfus, 3 ilçe veya ilk kademe belediyesi içermektedir…

Avrupa Konseyi, 1981-1984 yılları arasında yerel idarelerin özerkliği ile ilgili bazı ilkeleri tartışarak "Yerel idarelerin güçlendirilmesi, özerkliklerinin savunulması, yerinden yönetim ve demokrasi ilkelerine dayanan bir Avrupa'nın kurulmasının temel koşuludur" görüşünden hareketle bir karar tasarısı hazırlamış, hazırlanan tasarıyı daha sonra " Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı " olarak kabul etmişti. 15 Ekim 1985 tarihinde Strasbourg’da düzenlenip imzaya açılan özeklik şartı Türkiye tarafından da 21 Kasım 1988'de imzalanmıştır. TBMM Genel Kurulu’nda 8 Mayıs 1991 tarihinde 3723 sayılı yasa ile kabul edilen Şart, Bakanlar Kurulu tarafından sözkonusu kanun uyarınca 6 Ağustos 1992'de 92/3398 sayılı karar ile onaylanarak 1 Nisan 1993 tarihinde yürürlüğe girmişti. Böylece TC, Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı'nın bazı hükümlerini benimsemiş oldu. Özerk yerel yönetimler ilkesi ulusal mevzuat ve uygun olduğu durumlarda anayasa ile tanınacaktı. Sözleşme’ye göre yerel makamlar sermaye yatırımlarının finansmanı için kanunla belirlenen sınırlar içerisinde ulusal sermaye piyasasına girebilecek, kanunlarla belirlenen sınırlar çerçevesinde, kamu işlerinin önemli bir bölümünü kendi sorumlulukları altında ve yerel nüfusun çıkarları doğrultusunda düzenleyip yönetme hakkı ile imkanını elde edecekti. Bu hak, doğrudan, eşit ve genel oya dayanan gizli seçim sistemine göre serbestçe seçilmiş üyelerden oluşan ve kendilerine karşı sorumlu yürütme organlarına sahip olabilen meclisler ya da kurul toplantıları tarafından kullanılacaktır. Yerel makamlar başka yerel makamlarla işbirliği yapabilecekler ve birlikler kurabilecekler, kanunla öngörülen şartlarla başka devletlerin yerel makamlarıyla işbirliği yapabilecekti. Devletler de özerk yerel yönetimlerin korunup güçlendirilmesiyle ademi merkeziyetçi yönetim anlayışına dayanan bir yapı kurmaya yükümlü kılınıyordu. Yerel makamlar kendi yetkilerinin serbestçe kullanımı ile anayasa veya ulusal mevzuat tarafından belirlenmiş olan özerk yönetim ilkelerine riayetin sağlanması amacıyla yargı yoluna başvurma hakkına sahip olacaktır. Yerel makamların idari denetimi, denetleyen makamın müdahalesinin korunması amaçlanan çıkarların önemiyle orantılı olarak sınırlandırılmasını sağlayacak biçimde yapılabilecekti. Bu bağlamda devletlerce yetki ve kaynaklar bakımından geniş serbestîye sahip yerel makamların varlığı sözleşmede belirtilen şekil ve ölçüde maddelere bağımlı kalınarak teyit ve taahhüt altına alınmış oluyordu. Türkiye’de 1980’li yıllardan bu yana uygulanan imar yasaları yerel makamların imar uygulamalarını denetleyecek bir yapının oluşturulmasını gerekli kılmaktadır. Merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasında yetkilerle kaynak dağılımı konusunda denge bulunmamaktadır. Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nun yedinci bölümdeki “Belediyeler arası hizmet ilişkileri ve koordinasyon” başlıklı 27 inci maddesinde “Büyükşehir kapsamındaki belediyeler arasında hizmetlerin yerine getirilmesi bakımından uyum ve koordinasyon, büyükşehir belediyesi tarafından sağlanır. Büyükşehir, ilçe ve ilk kademe belediyeleri arasında hizmetlerin yürütülmesiyle ilgili ihtilaf çıkması durumunda, büyükşehir belediye meclisi yönlendirici ve düzenleyici kararlar almaya yetkilidir” denilmiştir. Hızlı kentleşme sonucunda artan yerel ihtiyaçlar bazı devlet hizmetlerinin özelleştirilmesi ve özelleştirme politikası yoluyla karşılanmak istenmekte, hizmetlerin kamu kesiminden özel sektöre aktarılmasına odaklanılarak yerel yönetimlerin halkın çıkarları doğrultusunda güçlendirilmesi ve kurumsal kapasitesinin artırılmasına ilişkin önlemler göz ardı edilmektedir. Özelleştirme ise belediye hizmetlerinin fiyatını artırmakta, siyasal kayırma, himaye ve patronaj ilişkilerine yol açmakta, yerel iktidarı da bir rant aracı olarak gören çıkar çevreleri sosyal alanlarla halka ait kaynakları ele geçirmektedir. Yerelleşme dünya ekonomisinde emperyalist küresel güç odaklarının rolünü arttırmaktadır. Özelleştirme uygulamalarında yerel yönetimlerin güçlü bir eşgüdüm ve denetim sistemi de oluşturamadıkları görülmektedir.

Öte yandan bazı maddeleri çekinceyle imzalanan Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı'nın TC tarafından da benimsenen ''Yerel Yönetim Sınırlarının Korunması" başlığını taşıyan 5 inci maddesinde ''Yerel yönetimlerin sınırlarında, mevzuatın elverdiği durumlarda ve mümkünse bir referandum yoluyla ilgili topluluklara önceden danışılmadan değişiklik yapılamaz" demesi dikkat çekicidir. Buna karşılık büyükşehir belediyelerinin görevleri belirlenirken görev alanları oldukça geniş tutulmuş kaynakları kısıtlı ilçe ve alt kademe belediyelerinin görevleri sınırlı kalmıştır. Belediye Kanunu, Büyükşehir Belediye Kanunu ve İl Özel İdaresi Kanunu ile çok sayıda yetki ve görevdeki mükerrerlikler pek çok bürokratik işlemin doğmasına ve bürokraside gereksiz çekişmelere ortam hazırlamaktadır. Türk idari yapısını kökünden değiştiren benzer süreç Osmanlı Devleti’nin parçalandığı ve kapitalizmin Osmanlı’ya çöreklenmeye başladığı bir dönemde de Mehmed (Prens) Sabahattin’in ileri sürdüğü yerel merkezci anlayışla başlamıştı. İttihatçılarla arası merkezi otoriteye karşı tutumu yüzünden açılınca Avrupa’ya kaçan Prens Sabahattin o yıllarda Paris'te sürgünde olan Jön Türkler gibi Fransız sosyologlarından etkilendi. Bireyciliği savunan Frédéric Le Play ve Edmond Demoulins'in “Anglo-Saksonların Üstünlüğü Neden İleri Geliyor” adlı yapıtı görüşlerinin temelini oluşturmuş, çeşitli tarihlerde yayımlanan yapıtlarında Osmanlı Devleti'nin çöküşünü bu görüşler doğrultusunda zümrelerin egemen olduğu bir toplum olmasıyla açıklamıştı. Demoulins toplumları, zümrelerin hakim olduğu ve kişilerin önem kazandığı toplumlar olarak ikiye ayırıyor ve bireylerin önem kazandığı Anglosakson ülkelerindeki (İngiliz ve Amerikan) toplumlarını örnek göstererek bu tür toplumların geliştiğini öne sürüyordu. Prens Sabahattin de merkezi otoriteye karşı bireysel girişimciliğe destek veren bir yaklaşımı savundu. Osmanlı muhalefetinin ilk kongresi sayılan 4-9 Şubat 1902 Paris Kongresinde, Jön Türkler ikiye ayrıldılar. Bir kısmı imparatorluğun dağılmasını önleyecek seçkinci otoriter bir yönetimi savunan Ahmed Rıza’nın, bir kısmı ise liberal İngilizlerin desteğini savunan Prens Sabahattin’in etrafında toplanmışlardı. 23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet'in ilanından sonra yurda dönen Prens Sabahattin ve arkadaşları, çeşitli gazetelerde, adem-i merkeziyet ve teşebbüs-i şahsi adıyla kurdukları cemiyetle fikirlerini neşrederek taraftar topladılar. Mehmed Sabahattin’in adem-i merkeziyetçi görüşlerini benimseyen gençler, Nesl-i Cedid Kulübünü kurdular. İttihat ve Terakki Fırkasına muhalif olarak kurulan Ahrar (liberaller) ile Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın kurulmasında da Prens Sabahattin’in fikirlerinin etkisi olmuştu. Cumhuriyetin ilanından sonra ise bu partilerin çizgisinin Serbest Fırka, Demokrat Parti, Adalet Partisi, Anavatan Partisi ve Adalet ve Kalkınma Partisi’nde belirginleştiği görülmektedir.

İngiliz liberalizmi, kimi Fransız sosyologları ve Prens Sabahattin’in fikri temellerinde şekillenen ilk muhafazakâr-liberal karışımı görüşlerin özellikle 1980 sonrası zor ve popüler siyasetle TC’ye taşınan izlerinin bir bütün olarak değerlendirildiğinde ne kadar etkili ve tehlikeli olduğu ortaya çıkmaktadır. Prens Sabahattin’in savunduğu adem-i merkeziyet prensibine göre her şeyi devletten bekleyen Osmanlı toplumunun gelişebilmesi için, ferdiyetçi bir yapıya geçmesi gerekliydi. Adem-i merkeziyetçilik, ferdiyetçi bir yapıya geçilirken devlet düzeninin yenilenmesinde de temel ilke olacaktı. Yeni yetişecek burjuva sınıfının teşebbüsçülüğünü engellemeyecek bir yönetim biçimi, ancak İngiliz ve Amerikan örneğine uygun bir adem-i merkeziyet modeli olabilirdi. Prens Sabahattin’in kişisel özgürlük ve girişimcilik ile yerel merkezci görüşlerini ortaya attığı dönemde Osmanlı’nın durumu pek hiç açıcı değildi. 1848’de Fransa’da gerçekleşen halk ayaklanması ulusal gelişmelerin önünde engel olarak duran kralın geniş kitleler üzerindeki mutlak egemenliğine son veriyor ve halkın burjuva ağırlıklı bir hükümette temsil edilmelerini sağlayacak ulus-devletin önünü açıyordu. Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu toprakları içinde ortaya çıkan ulusal hareketler geri ülkelerin ulusal-topluluk esasına göre küçük parçalara bölünmesi anlamına gelen “Balkanizasyon” olgusunun ortaya çıkmasına yol açmıştı. Emperyalistler tarafından temel bir politika olarak benimsenen bu politikanın esası, ulusal-topluluklar içinde en geri ve en milliyetçi ulusal önyargıları kullanarak, birbirlerinden ayrılmış ve bir araya gelmeleri olanaksızlaştırılmış, bağımlı (ulusal) devletler kurmak ve yeni sömürgeler sağlamaktı. Osmanlı Devletinin egemenliği altındaki Cezayir, Balkan Yarımadası, Kafkasya ve Doğu Anadolu’da da kışkırtılan çeşitli unsurlara emperyalistler tamamen sömürge amaçlı muhtariyet ve bağımsızlık verilmesini savunuyorlardı. 1850’lerde İngilizler Osmanlı toprakları üzerinde en az maliyetle hakimiyetini devam ettirmek için “Yakın Doğu Konfederasyonu” projesi ile Balkanlar, Anadolu, Kafkasya ve Ortadoğu’da federasyonlar kurup İstanbul merkezli bir konfederasyonda birleştirmek ve başına da bir halife getirerek bunu gizlemek istemişti. Bu anlayış yerelleşme anlayışını içermektedir ve tarikatların da özgür gelişimine olanak sağlamayı amaçlıyordu. Günümüzde bu proje emperyalizmin görünür patronu ABD tarafından “Genişletilmiş Büyük Ortadoğu Projesi” olarak hayata geçirilmeye çalışılan projedir. Ancak bu durum 1930’larda İsmet İnönü Hükümeti’nin halkçılık ve laiklik ilkelerine dayalı bir görüş olarak ortaya attığı ve 1935’teki CHP parti programında şekillenip doktrin olmaktan çıkarılıp başlıbaşına bir ideolojiymiş gibi sunulan ekonomik-milliyetçi devletçilik temelindeki Kemalist ve modern burjuva cumhuriyet anlayışının yıkılması demekti. Hızla batı emperyalizmine Sovyet Rusya ve komünizm tehlikesi bahane edilerek daha milli şef zamanında teslim olunmuştur. 12 Eylül ve Özal'la beraber muhafazakâr-liberal görüş yanlıları siyasi iktidarı ele geçirerek İngiliz emperyalizminin arkasında olduğu Prens Sabahattin-Derviş Vahdeti'nin dinci-liberal ideolojisini topluma yavaş yavaş hakim kılmaya başladı. Özal’ın da zamanında "biz Prens Sabahattin geleneğini sürdürüyoruz" demesinden anlaşılabileceği gibi, TC açısından bu durum Cumhuriyet'in kuruluş yıllarından itibaren süregelen bir tehlikenin yasal dayanak kazanması anlamını taşımaktadır. 29 Aralık 2003’te TBMM’ye sunulan Kamu Yönetimi Temel Yasası Taslağı’nda ise il genel idaresinden bazı görevlerin alınıp yerel yönetimlere devredileceği açıklanmıştır. Sosyal devletin tırpanlanması anlamını taşıyan bu düzenleme ile mülkî sistemin İl idaresinde genel yetkili olması yerine tefriki vezaif yani görevler ayrılığı ilkesi benimsenmekte ve il genel idaresinde yerel güçlerin yani TESEV, YASED, TOBB ve TÜSİAD gibi özel kuruluşların doğrudan yönetimi savunulmaktadır. Bu Osmanlı Devleti’nin duraksama ve çöküş devresinin önemli tartışmasının (İttihad ve Terakki Partisi ile Prens Sabahattin-Hürriyet ve İtilaf Partisi arasındaki) ikincilerin istekleri doğrultusunda yeniden canlandırılmasıdır…

Adam Ferguson’un 1767’de ilk kez "Sivil Toplumun Tarihi Üzerine Bir Deneme" adlı çalışmasında kullandığı “sivil toplum” kavramına Hegel ve Marks baskı ve sınıf ayrılığının ifadesi olarak bakmışlardı. Günümüzde sivil topluma ilişkin bir çok tez toplumsal parçalanmaya dönük olarak aşınmış durumdadır. Sivil toplum yerine üçüncü sektör kavramı kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle ABD başta olmak üzere uluslararası çevreler tarafından sıkça kullanılan bu kavramla ulusal düzeyde birinci ve ikinci sektörleri etkilemek üzere bireylerin mal varlığını, dinamizmini, etkinliğini ve yaratıcılığını gönüllü olarak kamusal alana yönlendiren bağımsız vatandaşlar sektörü tanımlanmaktadır. Burada sözü edilen birinci sektör genel veya katma bütçeler ile belediyeler ve diğer kamu bütçelerine bağlı kamu hizmetlerini yerine getiren kamu sektörünü, ikinci sektör ise, ekonomik gücün temelini oluşturan kar amacı güden özel sektörü temsil etmektedir. Bu bağlamda üçüncü sektör ise, bireylerin gönüllü olarak, kamusal alanı oluşturan temel sosyal hizmetlerin gerçekleştirilmesine katılımını sağlayan vakıf, dernek, sivil inisiyatifler gibi STK' lardan oluşmaktadır. Burjuva dünya görüşüyle 18.Yy’ın ikinci yarısından itibaren devlet dışında sosyal-ekonomik yaşamın karşılığı olarak kullanılan bu lafız günümüzde kar amacı gütmeyen sivil toplum kuruluşlarının oluşturduğu sektörü ifade ediyor. Özellikle 1990’lardan sonra neo-liberal bakışla sosyal devlet anlayışının terk edilmesi sonucunda oluşturulan boşluk üçüncü sektör aracılığıyla doldurulmak suretiyle kamusal alan yeniden örgütlenmeye başlamıştır. Halktan ve emekten yana demokratik kitle örgütü yerine geçen “sivil toplum kuruluşu” bu süreçte temsil vasfı kazanmaya başlamış ve tıpkı iktidar amaçlı kurumlar gibi “halkın temsilcisi” olarak görülmüştür. Bu nedenle STK kavramı ile birlikte ‘katılım’, ‘ortaklık’ gibi kavramlardan bizzat STK’ların katılımı anlaşılmıştır. STK’lar şemsiye örgütler yoluyla patronaj sisteminin gerektirdiği türden referanslar üretmiş ve yerelleşen sömürgeci sermayenin de dünya üzerindeki sistemini meşrulaştırarak devamlılığını sağlayacak araçlardan biri olarak son yıllarda her alanda damgasını vurmaya başlamıştır. Henri Bergson   açık topluma sivil toplumdan geçişi sağlayacak itici gücün açık toplum yapısı olduğunu ileri sürmüştü. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ise günümüzde ABD’nin uygulama aşamasına geçtiği Genişletilmiş Büyük Orta Doğu Projesi’nde özellikle Doğu Avrupa, Balkanlar, Ortadoğu ve Kafkasya ülkelerinde kendine yakın liderleri iktidara getirmek için giriştiği politikalar yine aynı isimle anılmaktadır…

18.Yy’dan itibaren burjuvazinin ortaya çıkışından bu yana burjuva ideologları tarafından formüle edilen sivil toplum kavramı 1980’li yıllarla beraber Türkiye’de de sıklıkla telaffuz edilmeye başlandı. Karl Marks ve Friedrich Engels hukukun ve devletin üst yapı kurumları olduğunu, alt yapının (ekonomi ve üretim biçiminin) etkisiyle oluştuğunu ortaya atmıştı. Sivil toplum, üretimle biçimlenip gelişebilen toplumsal örgütlenmeyi tekrar tanımlamakta ve tüm maddi ilişkileri kapsayarak neredeyse günümüzde ulus ve devlet gibi olguların yerine kullanılmaktadır. Marks ve Engels ise toplumsal oluşumda ekonomik ve politik yapıdan bağımsız, gerekirse bu olgulara karşı bağımsız da hareket edebilecek sivil toplum tipi örgütlenme anlayışını yıkarak üretim ilişkileriyle devletten kopuk bir insan topluluğu varsayımı yerine aile-sivil toplum-devlet üçlüsünün aşılması olarak sınıf kavramını belirginleştirmiştir. Bireyci faydayı ve tinsel olanı bilinç oluşumu sürecinde ön plana çıkartan burjuva ideologları devleti burjuva azınlığın hakimiyetini yerleştiren bir siyasal araç haline dönüştürmüştü. Kökenleri Eski Yunan’a dayanan devlet-siyaset çerçevesinde bütün düşünürler günümüze kadar insanlık için “iyi siyaset ve dolayısıyla iyi siyasal toplum nedir” sorusuna yanıt aradı. En ünlüleri olan Platon “Devlet”, El Farabi “Erdemli Şehir” (El-Medinetül-Fâdıla), Campanella “Güneş Ülkesi” (Civitas Solis), Thomas More “Ütopya”, Denis Vairesse “Sevarembelerin Öyküsü” (Historia des Sevarembes) ve Francis Bacon “Yeni Atlantis”te o zamana dek rastlanmadık biçimde farklı bir toplum düzeni idealize edebildiler. Daha sonra Robert Owen ve Chartist hareket emek mağazaları ve emek kolonileri, Louis Blanc Falanster’ler ve sosyal atelyeler, Proudhon hükümetsiz bir toplum ve François Marie Charles Fourier ise Phalange’ler ile burjuvazinin ve kapitalizmin kitleler nazarında ağırlığını koymaya başladığı siyasal, sosyal ve ekonomik yapılanmaların çıktığı yeni bir dönemde komün tipi örgütlenmelerle ütopyanın ilk nüvelerini ortaya atabildiler. Karl Marks’ın bilimsel sosyalizmin habercisi olarak da nitelediği Gracchus Babeuf önderliğinde Augustin Alexandre Darthé vs.’nin "Eşitler Komplosu” (la conjuration des egaux) ise emekçilerin tarihindeki ilk önemli ayaklanması sayılır. Kriz ve çelişkilerden etkilenen varoluşçu düşünceyle Albert Camus “tek başına mutluluk utanılacak bir şeydir” derken, giderek ulus-devlet perspektifi içeren öngörülerin çoktan gerçeğe dönüşüp yavaş yavaş aşılmaya ve özgür-eşit toplum arayışlarının farklı boyutlara taşınmaya başladığı aynı dönemsel düşünceler içindeyse Jean Paul Sartre “Tarihte Descartes ile Locke’un dönemi olmuştur. Kant ve Hegel’in dönemi olmuştur. Son olarak Marks’ın dönemi gelmiştir. İnsanlık tarihinin tek geçerli yorumu diyalektik maddeciliktir” diyordu. Çünkü Marks devleti yeniden tanımlıyordu. Devlet egemen sınıfın siyasal örgütü ve bir sömürü aracıydı. Burjuvazinin baskı aracı haline dönerek tam anlamıyla hiçbir zaman gerçekleşmemiş demokrasi anlayışına karşılık Marksist demokrasi, demokratik merkeziyetçi ve emekçilerin yönetiminde örgütlü toplumun temellerini atarak halk demokrasilerine yol açtı. Toplumsal devrimler Çin’de, Rusya’da ve Fransa’da olduğu gibi kurumsallaşmış imparatorluk devletlerinin siyasal krizlerle kamu yönetimi ve askerlik alanındaki güçlerinin çöküşüyle gerçekleşti. Yerine yeni bir kamusal örgütlenme ve askeri bir güç geçmişti. Max Weber’e göre devlet egemenin fiziksel gücüne dayanan yönetsel örgüttü, siyaset ise toplumsal kurum ve ilişkileri meşru zora dayanarak düzenleyen eylemler bütünüdür. Burjuva hükümetine karşı birleşen işçi ve köylüler “her devrimin temel sorunu iktidar sorunudur” diyen Lenin önderliği ile yeni dönemin -emekçi- iktidarını belirliyordu. Duverger’in tanımıyla örgütlü bir güç, yetki ve denetim organlarından ibaret olan siyaset kavramı Marksist-Leninist anlayışa göre üretici güçlerin niteliklerinin belirlediği bir üst yapıdır. Üç farklı iktidar yaklaşımından sözedilebilir. Talcott Parsons’ın tanımına göre kuvvet kullanma yetkisi sadece devlete ait olan iktidar “geleneksel” (sıfır toplamlı), kolektif amaçlara ulaşmayı sağladığı için rıza gösterilen iktidar ise “araçsal”dı. Michel Foucault’a göre ise merkezileşen iktidar kurum ya da sınıfa ait olmayıp toplumsal yaşamın tüm alanlarında en ücra köşelere kadar yayılmış bir kılcal damarlar yumağı gibidir. Yani iktidar her yerdedir. İktidar ya da erk (otorite, güç) ilkel komünal sistemde bir klandı, kapitalist sistemde ise yönetici sınıf olan burjuvazi. Sosyalist sistemde toplum bütününü eşgüdümleyen (bir araya getiren) güçtür. Bu güç kolektif yaşam ilkeleri ( sorumluluk, eşitlik, yardımlaşma vs.) üstüne kurulmuştu. Siyasal, kültürel ve ekonomik eşitlik, ulus-ırk ve cinsiyet ayrımı yapılmadan ilk kez gizli ve eşit oy verme sosyalist ülkelerde gerçekleşti.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra iki kutuplu dünyada daha esnek kutupluluğa geçilmesiyle “bölgeselleşme” süreci hızlandı. Etnik ve dinsel temelli ayrışmalar da başladı. Rusya merkezli İran, Çin ve Hindistan (Avrasya Birliği), ABD, İngiltere ve İsrail’den oluşan koalisyon “Büyük Ortadoğu Projesi” ve Avrupa merkezli bütünleşme AB günümüzde bu sürecin sonunda gelişen yeni jeopolitik kavramlardır. 1929’da batı Keynesyen politikalarla krizden çıkmaya çalışırken TC milli ekonomi anlayışı ile devletçi politikalar uygulamaya başlamıştı. 1980’lere kadar uygulanan bu ekonomik politikaların altında “ekonomik altyapı” ve “ulusal burjuvazi” yaratmak amaçlanmıştı. İkinci paylaşım savaşından sonra ise dünya kapitalistleşmenin hızlandığı bir sürece girmişti. 1979’daki “petrol şoku” ile ikinci bir kriz daha yaşanır. Türkiye’de ise bu sıralarda devreye giren ordu müdahalesiyle devlet bürokrasisinin ekonomik ve sosyal süreçteki kontrolü ortadan kaldırılmış yerini yasa ve uygulamalarla “özel sektörcü” teknokrasiye bırakmıştır. Kronik enflasyon ve döviz darboğazının yol açtığı ekonomik sorunlarla dolu 70’lerden 1980’lere gelindiğinde devlet yabancı sermayeyi özendirmek ve özel sektörü geliştirmek için sıkı para politikasıyla birlikte zaten yetersiz kalan kamu harcamalarının azaltılması yoluna da başvurur. İşçi kesimi ise örgütlülük düzeyini kaybedip rekabetçi serbest pazar koşullarında sınıfsal bilinçten de mahrum bırakılmaya çalışılacak ve giderek önce “sivil toplum” söylemiyle hareket eden baskı ve çıkar gruplarının oluşturduğu plüralist (çok parçalı) bir yapıya, daha sonraki depolitize olmayla da “tüketim toplumu” durumuna mahkum edilecektir. Bu dönemin revaçta kavramları ise liberalleşme ve özelleştirme, kamu alanının daraltılması, küçük devlet ve bireysel özgürleşme ile sivilleşme ve sivil toplum olmuştu.

Özellikle 1980’den sonra sivil toplum kuruluşlarının sayısındaki hızlı artışla burjuvazi daha da özgürleşmişti. Artan toplumsal sorunların üstesinden gelmek için ulusal kimlik ve ulusal çıkarların korunması ve din yoluyla geçici öfke yatıştırmalarına dayanan politikalar Türkiye’de de sırayla iktidara gelen siyasal partilerin başvurdukları politikalardan olmuştur. Özal muhafazakârlığı güçlendirmek için “tapu hakkı” çalımıyla kentsel ranttan varoşlara sus payı verirken bu dönemde TİSK Genel Başkanı Halit Narin’in “20 yıl işçiler güldü biz ağladık, şimdi gülmek sırası bize geldi” demesi hayli dikkat çekicidir. Özel TV’cilik çarpıtılarak emek-yoğun bölgelerdeki işçi oyları bile ANAP’a verilmişti. Ulus devletin çözülmesiyle oluşan yapı yerelde sivil inisiyatifleri açığa çıkardı ve sivil toplum kavramı da burjuvaziye özgü toplumsal örgütlenme biçimi olarak geliştirilmişti. 18.Yy’a kadar antik ve ortaçağ mülkiyetçiliğinden sonra burjuvazi için el üstünde tutulacak bir deyim olarak 12 Eylül’le birlikte Türkiye’de de bireyciliğin yaygınlaşıp itibar gördüğü bir ortamda sivil toplumcu kesilme bireysel özgürlükçü olmanın ve kendini göstermenin yegâne ifadesi haline getirildi. Askeri tarih uzmanı Eric J. Hobsbawm’ın ifadesiyle İki dünya savaşı karanlığının ürünü olan post-modernistler 20.Yy’ın ikinci yarısından itibaren günah keçisi olarak sosyal devleti görmüşlerdi. Sosyal refah devletinden (sosyal demokratik) sonra kapitalizmin yeni politik aşaması ve liberalizm ile muhafazakârlığın bir sentezi olarak gelişen yeni sağ (yeni muhafazakârlık) ise eşitlik ilkesine devlet müdahalesini meşrulaştırdığı için karşı çıkarak özelleştirme ve deregülasyon yani kamu alanının daraltılmasını savunuyordu. Neo-con felsefenin bir başka temsilcisi olan Francis Fukuyama 2004’te kaleme aldığı “Devlet İnşası” adlı kitapta küçük devletlerin güçlendirilmesi ve yeniden yapılandırılması gerektiğini öne sürüyor ve bu görevin ABD’ye düştüğünü ima ediyordu. Devlet kavramı küreselleşmenin kuralları ve post-modernist politikayla bireyci-emperyalist amaçlı küresel odakların çıkarlarına uygun biçimde sosyo-kültürel değerlerini de içerecek düzeyde dönüşümü ifade ediyor, kamu idaresi (devlet bürokrasisi), kurumsal planlama, meşru siyasal sistem yaratma ve norm ile kültürel değerler ise devletin bileşenleri olarak yeniden yapılandırılıyordu. ABD’nin yeni dünya düzeniyle ilgili dış politikasının sosyo-kültürel boyutunu oluşturan neo-con’ların Leo Strauss, Albert Wohlstetter, Alan Bloom ve Irwıng Kristol gibi isimler bilinen stratejistleri, Paul Wolfowitz, Donald Rumsfeld, Dick Cheney, Richard Perle vs. de günümüzdeki politik ve ideolojik önderleri olarak öne çıktılar. Dünya politikasının Hitler´in akıl hocası ile hukuk danışmanı ve daha sonra faşistlere iktidar yolunu açtığı için sonradan Anayasa Mahkemesi başkanlığına getirilen Carl Schmitt’in tilmizi Leo Straus’un etkisindeki bu aktörlerle 11 Eylül miladından sonra ABD ve pentagonizm (B.Saray, CİA) tarafından şekillendirileceği belli olmuştu. İngiltere ve ABD, sosyal adalete daha fazla önem veren Avrupa modelinin yerine uygulayacağı Anglo-Sakson modeli ile ulusal devleti parçalayacak, sosyal devlet piyasalara dönüşerek özek yönetimler yerine küresel sermayeye bağımlı yerel sermaye grupları, yerel bürokratlar ve onların örgütleri eliyle hazırlanan bir sivil yapılanma geçirilecektir...

Halkın her düzeyde devletin karar ve uygulamalarını etkileme eylemleri demek olan “siyasal katılma” demokrasiler için son derece önemli bir faktördür ve işlevlerinin başında, siyasal yöneticilerin ve toplumsal istemlerin belirlenmesi gelir. Siyasal katılımı bireysel siyasal katılım ve toplumsal siyasal katılım diye kategorilere ayırmak mümkündür. Siyasal katılım dar anlamıyla, siyasal sistem içinde halkın doğrudan ya da dolaylı biçimde yöneticileri seçimi ve kararları etkilemeyi amaçlayan eylemlerinin bütünü olup seçim yoluyla ya da etkin katılımla gerçekleşir. Etkin katılma çeşitli derecelerle kademe kademe (demokratik kitle örgütleri, yerel faaliyetler ve ulusal düzeyde) birtakım siyasi faaliyetlerle yerine getirilmektedir. R. A. Dahl, katılmanın ilgi, önemseme, bilgi ve eylem olarak dört boyutta incelenebileceğini savunmuştur. Siyasal olayları izleme derecesi "ilgi"yi, onlara verilen önem derecesi "önemseme"yi, onlarla ilgili olarak sahip olunan veriler de "bilgi"yi gösterir. Siyasal kararları etkilemek için gösterilen çabalar "eylem"dir. Böylece siyasal olayları izlemeden başlayıp, onları etkilemeye yönelik eylemlere kadar uzanan bir siyasal katılma yelpazesi oluşmaktadır. Siyasal katılma, yaş ve cinsiyet, aile, eğitim, meslek, gelir, yerleşme biçimi gibi birçok çapraz etkenin ürünü olarak ortaya çıkan bir tutumdur. Halkın siyasete katılması, "Halk Egemenliği" kavramının yaygınlaşması ve meşruluğun ölçütü olmasıyla gelişti. Günümüzde bir rejimin demokratikliği, halka tanıdığı siyasal katılma olanakları ile ölçülür hale geldi. Siyasal katılma yollarının açık bulunması, toplumsal gerilimi azaltıcı, yurttaşlık duygularını güçlendirici bir etken olarak görülmeye başlamış, bireye toplumda daha etkili olma olanağı sağlamıştır. Siyasal sistem bireylerin gereksinimlerini karşıladığı ölçüde meşrulaşır. Siyasal karar organlarını etkileyen eylemin içeriğini ise siyasal katılım düzeyi belirler. Bireyin siyasal etkinlik duygusu, isteklerinin siyasal sistem tarafından karşılanabileceğine duyduğu inancı ifade etmekle beraber, onun ne düzey bir siyasal katılımda bulunacağını da göstermektedir…

Devlet-iktidar ve birey arasında meşruiyet sağlanması toplumsallaşmanın önemli bir işlevidir. Toplumsallaşma, bireyin bir kimlik kazanma ve toplumla bütünleşmesi sürecidir. Siyasal toplumsallaşma ise bireyin siyasal sistemle ilgili görüş, davranış, tutum ve değerlerinin gelişmesidir. Toplumsallaşma, bireyin doğrudan etkileşimde bulunduğu aile, arkadaş gibi birincil (bireysel) ve bireyin dolaylı yoldan etkileşimde bulunduğu okul, işyeri, medya gibi ikincil (çevresel) faktörlerce oluşturulmaktadır. Günümüzün çevresel etmenlerinden biri olarak en önemli rol siyasal toplumsallaşmanın da başat aracı haline dönüşen medyaya verilmiş görünüyor. Burjuvazinin / devletin / sistemin ideolojik hakimiyetinin belki de en önemli aygıtı medyadır. Birey idealize edilmiş egemen ideolojiyi kitle iletişim aygıtı yoluyla aşama aşama benimseyerek bu etkenlerle yönlenip şartlandırılıyor. Siyasal sistem ve egemen ideoloji, Louis Althusser’in devletin ideolojik aygıtları (Ideological State Apparatus) olarak tanımladığı kurumlarda her gün yeniden ve yeniden üretilmektedir. Medya Althusser'e göre aile, okul, kilise, sendikalar gibi ideolojik devlet aygıtlarından biridir. Günümüzde Global medya -büyük sermayenin- kısıtlamalarıyla tekelindedir. Demokratik sistemin vazgeçilmez unsurlarından biri olan düşünce özgürlüğü ile sıkı sıkıya bağlı olan medyayı bir "ideolojik mücadele alanı" olarak gören Louis Althusser bu "ideolojik mücadele"'yi baskı aygıtları (ordu, polis, mahkemeler) ve ideolojik aygıtlar olmak üzere ikiye ayırır. Althusser’e göre devletin, biri baskıcı, diğeri de ideolojik olmak üzere, iki tür aygıtı vardır. Bunlardan baskıcı devlet aygıtı bir tane olup, kendisini şiddet yoluyla hayata geçirirken, ideolojik aygıtlarda çoğulluk söz konusudur ve bunlar ideoloji yoluyla fonksiyon gösterirler. Althusser’e göre kamusal alanla özel alan arasındaki ayırım gerçek bir ayırım olmadığı, burjuva hukukuna özgü içsel ve göstermelik bir ayırım olduğu için özel alana aitmiş gibi görünen eğitim, basın, hukuk, sendika, kilise gibi kurumlar, açık ya da örtük, doğrudan ya da dolayımlı bir biçimde, devlet kurumları olarak iş görürler. Hakim sınıfın egemenliğini sürdürmesini güvence altına alarak, kapitalist üretim ilişkilerinin ve devlet iktidarının pekişmesine hizmet ederler. Althusser buradan yalnızca, tek bir sonucun çıktığını öne sürmüştür, o da burjuvazi ya da proletarya diktatörlüğü… Birincisi baskı ile iktidarın egemenliğini saptarken, diğeri rıza ile bu egemenliği sürdürür. Althusser baskı aygıtının tümüyle kamusal alanda zor kullanarak işlediğini, ideolojik aygıtının ise hem kamu hem özel alanda ideolojiyi kullanarak işlev gördüğünü ifade etmektedir.

Parti, toplumun bir bölümüdür, bir kesimidir, latince kökenli fransızca "parti" sözcüğü "parça" olarak farsçaya geçerek dilimize de oradan yerleşmiştir. Toplumların en belirli parti-bölükleri sosyal sınıflardır. Parti sistemini parti kökeni ve toplumsal yapı etkiler ve tarihsel-geleneksel özellikler belirler. Etken değişkenler ise ulusal gerçeklerle ideolojik ve sosyo-ekonomik yapıdır. Maurice Duverger “parti sistemleri ve seçim rejimi birbirinden ayrılmaz” demektedir. Siyasal rejimlerin niteliklerini parti sayılarıyla tanımlamak ve çoğulcu rejimlerin çok partili olduğunu ifade etmek güçtür. Örneğin Japonya’daki Liberal Demokratik Parti, 2. Dünya Savaşı'ndan sonra iki tutucu partinin birleşmesiyle 1955'de kurulduğundan bu yana kesintisiz olarak iktidarda kalmış, Hindistan’daki Kongre Partisi de Nehru ailesi (Pandit Nehru, kızı Indra Gandi, torunu Rajiv Gandi...) üyelerinin önderliği ile sürekli iktidarda kalarak siyasal rejimin istikrarında rol oynayıp Duverger’in deyimiyle de "Egemen Parti" niteliği sergilemiştir. Yine geleneksel yapının ağırlığını koruduğu Afrika ülkelerinde çok partili sistem feodal yapıyı savunmak için bir kılıf olarak kullanılmaktadır. Çift partili sistemlerde de benzer biçimde iktidara aday rakip güçler sadece parti-içi yapı ile disiplini ön plana çıkartır. ABD’de de bu durum mevcuttur ve 3. bir partinin salt çoğunluk kazanma olasılığı oldukça düşüktür. Tek dereceli oylamada seçmenler yönetenleri doğrudan seçerken iki turlu oylamada ikinci bir seçimle yönetenler sadece delegeler tarafından belirlenebilmektedir. İki dereceli seçimlerle ya da seçkinlerin belirleyerek kooptasyon yoluyla geldiği sistemlerde yöneticiler fiili oligarşiye yol açmaktadır. M. Duverger, tek turlu çoğunluk sisteminin iki particiliği desteklediğini veya üç partili bir siyasal sistemde güçlü ittifaklara yol açtığını ifade ediyordu; iki turlu çoğunluk sistemi ittifaklarla yumuşamış çok partili bir sistemi teşvik ediyor ve nispi temsil de bağımsız ve sert çok partili bir sisteme yol açıyordu…

Duverger’e göre siyasal yapıyı sosyal ve ekonomik etkenler seçim rejiminden daha fazla etkiliyor. Örneğin 1965 yılında AP ve CHP’nin aldığı toplam oy kullanılan genel oyun yüzde 80’i idi. Küçük partilerin hiç temsil edilemedikleri iki partili sistemde muhalefet partileri de iktidar partilerine göre eksik temsil edilmektedir. 1965’te uygulanan nisbi yöntemli seçimde baraj söz konusu olmadığından küçük partiler de parlamentoya girebilmişlerdir. Türkiye İşçi Partisi de yüzde 3’lük oy oranıyla 15 temsilcilik elde etmiştir. Seçim tekniğinin etkisi ülkede uygulanan sisteme göre değişmekte hükümet kurmak için gerekli çoğunluk seçimden önce veya sonradan kurulan ittifaklar yoluyla sağlanmaktadır. Bazen diğer partileri desteklemek amacıyla seçimlere belli bölgelerden girilmez ya da bir parti listesine başka partilerden adaylar sokulabilir.

Günümüzde hukuksal eşitlik ve özgürlük, serbest seçim, siyasi partiler dışında demokrasi sözünden anlaşılan temel kavramlardan diğeri ulusal egemenliktir. Uluslararası platformda meşruiyeti (geçerliliği) tanınmış devletin asal unsurlarından ikisi olan ulus ile egemenlik, ülke yani belirli sınırlarla çevrilmiş bir toprak parçası unsuruyla tamamlayıcıdır. Ulus, egemenlik haklarına sahip olan (birlikte yaşama isteği duyan) insan topluluğunu, egemenlik ise ulusun kendisini (devletini) doğrudan doğruya seçtiği organlar aracılığıyla yönetmek hakkına ve gücüne sahip olmayı ifade eder. Yani devlet ulusun kendi kendini yönetmek için kurduğu bir siyasal mekanizmaydı yoksa salt egemenlik sağlamak için kurduğu bir organizasyon değil. Toplum sosyal bir olaydı ve devlet dayanışma duygusuyla doğan toplumun yararına olmalıydı. İktidarın ulusun bir arada yaşaması için temel bir hukuksal düzen sağlaması da gerekti ve anayasayla, devlet ile birey arasındaki ilişkiler düzenlenip bu işlev temsili demokrasinin organlarıyla bunları belirleyen seçimle birlikte yüklenildi. Siyasal ve sosyal bireylik yani yurttaşlık kavramıyla da birtakım hak ve yetkiler ile sorumluluklar ifade edilmektedir. Siyaset biliminin babası sayılan Aristo hak ve ödev konusunda denge sağlanması gerektiğini düşünmüş ve “Politika” adlı yapıtında ilk kez egemenlik olgusuna yervermişti. Demokrasinin beşiği Eski Yunan’da Atina demokrasisinin lideri sayılan Perikles’e göre siyasal iktidarla sitelerin işlerine katılmada eşitlik ve yasaların herkes için aynı olması gerekiyordu ama siyasal yaşama katılmada eşitsizlik yanında çiftçi bir halk olan Helenler arasında toprakların giderek bölünmesi sonucunda yurttaşların bile yoksullaşmasıyla sınıflı bir toplum ortaya çıkmıştı. Sonuçta belirli bir parasal güce sahip olmayan Eski Yunan vatandaşları bu haklarını da kaybettiler. Sınıflar arasında denge kurma çabası yasa kavramının güçlenmesine yol açmıştı. Roma Devleti’nde ise siyasal düşünceden çok hukuk öne alındı ve güçlü kutsanmış bir şef odaklı yayılmacı (expansiyonist) siyaset ile dünya hakimiyetinde Pax Romana (Roma Barışı) amaçlandı. Roma devlet hukuku yani gücüyle otorite (İmperium) doğu despotizmi örnek alınarak tesis edilmiş ve kuramsal olarak halkın sayılan egemenlik hakkı temsili olarak şefe devredilmişti. Hiç kuşkusuz bunda monarşiyi öven Eski Yunan düşünürlerinin de büyük payı oldu.

Roma İmparatorluğu yıkıldıktan sonra barbar kavimler, Avrupa'nın çeşitli bölgelerinde devletler kurdular. Krallar, Roma kanunları ile kendi geleneklerini birleştirerek yeni düzenlemeler yaptılar ve ülkelerini kontluklara, onları da daha küçük idari birimlere ayırdılar. Buralara barbar şeflerini atayarak bazı ayrıcalıklar verdiler. Kavimler Göçü'yle başlayan karışıklıkların etkisiyle büyük toprak sahipleri ve çiftçiler, hayatlarını devam ettirebilmek için güçlü kişilerin koruması altına girdiler. Halkın himayesi altına girdiği kişilere süzeren, himaye edilen halka da vassal deniliyordu. Senyörler, bağlılıkları karşılığında sahip oldukları toprağın işleme hakkını vassallara     kira karşılığında verdiler. Feodalite egemenlik ve mülkiyetin özel bir örgütlenme biçimiydi ve temel özelliği siyasi bölünmüşlükle sosyal eşitsizlikti. Halk, çeşitli sınıflara ayrılmıştı. Ortaçağın derebeyleri (senyörler), topraklarında yaşayan insanların üzerinde mutlak haklara sahiplerdi. Her senyörün ayrı bir silahlı gücü ve kendi bölgesinde geçer kuralları vardı. Siyasal, sosyal ve ekonomik bölünmüşlük bireyler arasında dil, davranış ve dünya görüşü (kültür) bakımından da bölgesel farklılıklar doğurmuştu. İlk çağda birey site devletinin bir parçasıydı ve site-devlet her şeydi. Roma İmparatorluğu’nda sosyal koşulların ağırlığı dinin yayılmasını kolaylaştırdı. Hristiyanlık döneminde ise iki ayrı otoritenin, kilise ile kralın buyruğu altına girildi ve iktidar tanrının temsilcisine ait oldu. Hristiyanlık düşüncesi Avrupa’da dünyevi ve ruhani iktidar (Deuxglavies) olgusuna yol açmıştı…

Batı uygarlığı fikri temellerini antik Yunan, idari ve hukuksal temelini ise Romalılar üzerine kurdu ve her ikisi de birer azınlık demokrasisidir. Eski Yunan’da hiçbir hakkı bulunmayan metekler (yabancılar), köleler ve kadınların olduğu toplum düzeninde çoğunluğun oyları kararların meşruluğu için yeterdi. Atina sitesi siyasal katılımı iki önemli kurumda sağlamıştı. Bunlardan birisi 500’ler meclisi diğeri halk meclisi (Ekklesia) idi. İlki 30 yaşını bitirmiş 1 yıllığına seçilmiş yurttaşlardan oluşan yürütme organı diğeriyse 20 yaşını doldurmuş tüm yurttaşlardan meydana gelen yılın 35-36 gününde bir agorada toplanan yasama meclisidir. Kanunların yapılması ve iç-dış politikayla ilgili kararların alındığı bu organda sadece yurttaşlar temel egemenlik haklarını doğrudan kullanmış oluyorlardı. Romalılarda ise köleler, askerler, köylüler, rahipler ve soylular olmak üzere beş sosyal sınıf bulunuyordu. Roma hukukunun ilkeleriyle özel mülkiyete ilişkin yanı kapitalizme uyuyordu. Örneğin Fransa medeni kanunu Roma hukukunun hükümleri ve kurumlarıyla oluşturulurken, belediyeler Roma’dan esinlenilerek geliştirildi. Romalılar döneminde şehirler büyümüş mimarlık ve mühendislik alanında olağanüstü başarılar elde edilerek çarpıcı örnekler verilmişti. Günümüze kadar da ulaşan devasa antik yapılar, stadyumlar, agoralar, tiyatrolar, hamamlar ve büyük kütüphanelerin birçoğu Eski Roma dönemine aitti. İkinci dünya savaşından sonra dünya ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan bloklara ayrıldı. Sanayi kapitalizmiyle biçimlenen Batı dünyasına Eski Yunan Uygarlığına ait değerler Romalılar kanalıyla aktarıldı…

Feodal düzendeki tabakalaşma ise asiller, rahipler, köylüler ve serflerden oluşuyordu. Serflerin hiçbir hakkı yoktu. Sosyal düzende sonradan sahneye çıkan burjuvalar asillerin himayesinden ayrıcalıklı sınıflar arasında yeralmasını sanayi ve ticaretle uğraşırken zenginleşmeleriyle birtakım haklar elde etmelerine borçluydu. Feodalitenin hiyerarşik düzeni senyörün kendi toprakları üzerinde vasala hak tanıdığı fief sözleşmesiyle kuruluyor ve bu tür bir feodal ilişki temsili rejimin niteliğini de belirlemiş oluyordu. Buna karşılık vasal da curia (concilium)’da toplanarak senyöre görüşlerini bildiriyor, bazı masraflarını karşılıyor ve askeri konularda destek sağlıyordu. Feodal düzen ekonomik, sosyal ve hukuksal anlamda devlet birliği olmayan bir rejimdi ve bu siyasal örgütlenme şekli bütün Ortaçağ boyunca devam etti. Temsili rejimlerinin değişik olması İngiltere ile Fransa’da feodal hiyerarşinin farklı gelişmesi yüzündendi. Feodal düzen İngiltere’de kralın otoritesini güçlendirmek amacıyla, Fransa’da ise kralın çöküşüyle ortaya çıkmıştır. Fransa’da kral da dahil bütün senyörler eşitti. Hrstiyanlığın yaygınlık kazanmasıyla kurulan kilisenin de kendi içinde bir hiyerarşi vardı ve Eski Yunan dilinde “ekklesia” topluluk ya da birlik anlamına geliyordu…

Roma birliğinin temelleri devlet, kilise ve hukuksal düzenine dayanıyordu Kavimler göçüyle yıkılan Batı Roma İmparatorluğu’nun kültürüne kilise sahip çıktı. Çok uluslu bir devlet yapısına sahip olan Romalılar evrensellik ilkesini ulus ilkesinden üstün tuttular ve hristiyanlıkla katolik kilisesiyle beraber din de evrenselleşti. Romanın mirasına sahip çıkan kilise cismani iktidardan üstün sayarak başına da papayı getirdi. Rönesans Eski Yunan ve Roma kültürünü yeniden gün ışığına çıkartırken, buna karşılık Reform ise krala karşı çıkarları daha üstün gelen ve zenginleşen kilisenin siyasal birliğini bölüp otoritesinin sarsılmasına yol açmıştı.

Ortaçağın ekonomik faaliyeti tarıma dayanıyordu. 11. Yy’da ticaret ise gelişti. Bu işle uğraşıp müstahkem kalelerde (burg) yaşayan sınıfa “Burgensis” adı verildi. Köyden kent ekonomisine geçildi ve toplumsal yaşamın merkezi kentler oldu. Komün ve çevresi (köyler) pazar için yeni ekonomik ilişkiler geliştirerek bir bütün oluşturdu. Serveti meydana getiren metanın üretim biçimi bunu üretenler arasında işbölümüyle uzmanlaşma ortaya çıkartarak korporasyon ya da lonca (juranda) da denilen topluluk rejimini geliştirdi. 11.Yy’dan itibaren başlayan haçlı seferleriyle doğunun gizemli dünyasına başlayan yolculuk ticaret burjuvazisinin gelişmesini hızlandırdı. Dinsel motiflerle süslü bu merak aslında ekonomik temelliydi. İtalya’daki gibi güçlü ticari birlikler oluştu. 12. Yy’dan itibaren ilk kez fuarlar kuruldu, 13.Yy’da para ile kredi ticareti yapan bankalar ve ilk borsalar (Brugge, Anvers, Londra) da ortaya çıkmıştı. Mülkiyet sistemi Roma hukukuna benzemeye başladı. Feodaliteyle konumlanan mülkiyet artık merkezileşmeyle beraber bölgelerde toplanacaktı. Burjuva sınıfı ise toprağa bağlı üretimle ilgili olmayan fakat ticaretle zanaatkârlık yoluyla piyasaya üretimini (meta) birleştirince çok gelişmişti. Dinsel merkezler meta üretimiyle büyürken ticarete dayalı burjuvazi yeni üretim araçlarıyla birlikte savaş gücünü de ele geçirip sosyal yapısı değişerek sınıf olmuş ve yönetimde de hak iddia etmeye ve kendi çıkarları için demokrasi ile özgürlük fikirlerinin öncüsü olmaya başlamıştı. İlk temsil organı olan Etats Generaux Fransa’da toplandı, İngiltere’de ise parlamento oluşacaktı…

15. Yy’da barut ve topun kullanılmasıyla feodalite yıkılıp mutlak krallıklar güçlendi. Denizcilik geliştikçe keşiflerle birlikte dünyanın sınırları da büyüdü. Matbaanın bulunması, yazının icadıyla başlayan insanlık tarihinde yeni bir dönüm noktası olmuş, bilgi yaygınlaşmıştı. Avrupalılar gemicilikteki ilerlemeler ve pusulanın kullanılmaya başlanmasından itibaren deniz aşırı keşiflerle yeni kıtalara yerleştiler. Böylece küreselleşme denilen sürecin ilk aşaması başlamıştı. Sömürgeciliği başlatanlar İspanyollar ve Portekizliler oldu. Papa 9. Alexander Portekizlerle İspanyollar arasındaki uyuşmazlıklara set çekmek için 1493’te dünyayı bir boylam çizgisi ile bu iki ülke arasında paylaştırdı ve Meksika’yla Peru’daki ileri uygarlıklar yerle bir edildi. Daha sonra Fransız, İngiliz ve Hollandalılar da sömürgeciliğe başladılar. Fransızlar sömürgecilik yarışına İspanya, Portekiz ve Venediklilere karşı Osmanlı İmparatorluğu ile anlaşarak, Hollandalılar ise Portekiz yönetimini ele geçirip katıldılar. Sömürgecilik meta türlerini değiştirdi ve bazı Avrupa kentlerinde (Leipzig, Frankfurt, Lyon) panayırlar kurulmaya başladı. Meta bollaşması burjuvazinin işine yararken, 16. Yy’ın ilk yarısından itibaren bu yeni sınıf kıymetli madenler ve ticaret mallarının Avrupa’ya getirilmesiyle daha da güçlendi.

İspanyollarla Portekizlilerin maden ticaretine güvenip üretimi ihmal etmeleri sonucunda ekonomileri çöktü. Buna karşılık Batı Avrupa ekonomik, siyasal ve kültürel açıdan gelişerek üstünlüğü ele geçirmişti. Bağımsızlaşarak soyluların sınıfına katılmaktan vazgeçen ticaret burjuvazisi sınırlarını korumak ve daha fazla gelişmek için ulus devletlerin gelişmesine ihtiyaç duydu. Hümanist akım gelişmiş rönesans Avrupa’da bireyi öne çıkarmıştı. Fransız ihtilali feodalitenin bütün kalıntılarını ortadan kaldırdı, kilisenin üstünlüğü de ulus-devletle son buldu.

17.Yy’a kadar Avrupa’da egemen olan yönetim biçimi mutlak monarşiydi ve monarşiler burjuvaziyi özgürlüğe kavuşturdu. Burjuvalar Fransa’da siyasal düşünce tarihine damgasını emekçilerle birlikte vurdu. 18.Yy’da İngiltere’de de toprak soylularıyla kurulan ilişkiyle giderek siyasal liberalizmin kuralları geçerli hale geldi ve parlamenterizm kuruldu. Yetkileri sınırlanan kralların parlamenter rejimlerin cumhurbaşkanlarından pek bir farkları kalmadı. Fransızca "parler" (konuşmak) sözcüğünden gelen parlamento, başta krala danışmanlık yapan soylular ve yaşlılardan oluşan bir kuruldu. Magna Carta ile birlikte bu kurul süreklilik ve temsil niteliği kazandı. Hem aristokrasinin yani toprak soylularının, hem de tüccar ve esnafın temsilcilerini barındırmaya başladı. Daha sonraları tamamen sınıfsal nitelikli iki meclise ayrılarak toprak soylularını temsil eden "Lordlar Meclisi" ile burjuvaziyi temsil eden "Avam Meclisi" olarak ikiye ayrıldı. Burjuvazi sonunda ayaklandı ve kralı idam etti. Yeni kral ülkeden kaçmak zorunda kaldı. İki gruplu mecliste hazırlanan 1689 tarihli “Haklar Yasası” (Bill of Rights) burjuvazinin gücünü arttırmıştı. Böylece parlamentoda yasa yapma yetkisi elde edildi ve parlamento üyeleri serbest seçimle belirlenecekti. Parlamento çatısı altında mutlak bir ifade özgürlüğü olduğu kabul edilmişti ve kimse, parlamentoda ileri sürdüğü görüşlerden dolayı yargılanamayacaktı. Kral parlamentonun izni olmadan vergi ve asker toplayamayacak, yasal kurallara uymadan hiç kimse tutuklanamayacaktı. Lordlar Meclisi'nin yetkileri de Avam Meclisi'ne geçtikçe, krallık görünümü altında bir siyasal demokrasi ortaya çıkmış oldu.

ABD’de de İngiltere’ye karşı bağımsızlık kararı alınmış, İngiltere’ye karşı bir araya gelen bağımsızlık yanlıları John Locke etkisinde bütün insanların doğuştan eşit ve özgür olduklarını ifade eden Thomas Jefferson’ın kaleme aldığı bağımsızlık bildirisini 4 Temmuz 1776’da kabul etmişti. 12 Haziran 1776’de ise Virginia halkının temsilcileri ilan ettikleri Haklar Bildirisi’nde, iktidarın kaynağının halka ait olduğunu kabul etti. Siyasi iktidar bundan böyle toplum yararına çalışacaktı. Bildirinin beşinci maddesiyle yasama, yürütme ve yargı organlarını birbirinden ayıran kuvvetler ayrılığı ilkesi benimsendi. Yöneticiler serbest seçimlerle iş başına gelecekti. ABD bildirgeleri İngiliz rejiminin aristokratik ve monarşik unsurlarını bütünüyle yok etmeyi amaçlıyordu. Ancak İngiliz devrimiyle birlikte onu etkilemesine rağmen Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi kadar evrensel bir nitelik kazanamamıştır.

İngiltere’de parlamenterizmin gelişmesinin ardından ilk siyasal kadro partileri ortaya çıkmış, temsil düşüncesi de yavaş yavaş gelişmeye başlamıştı. Whig'ler ve Tory'ler diye anılan, sonradan Muhafazakâr Parti ve Liberal Parti haline dönüşen ilk partiler aslında "komite"ler şeklinde örgütlenip parlamentoda kadrolar oluşturmayı amaçladı ve politik etkinlik sürdürdü. Daha önceleri kral yardımcılarının toplandığı küçük oda anlamına gelen “kabine” böylece 19.Yy’dan itibaren genel politikanın yürütülmesinden sorumlu olacak bağımsız bir oluşuma dönüşmüştü. Tarıma dayalı kırsal sosyal düzenin yerine imalata dayanan komün ekonomisine geçilince yeni toplum yapısının gerektirdiği reform niteliğindeki kanunlarla beraber oy hakkı da genişlemiş, işçilere ilk örgütlenme hakkı tanınmıştı. Siyasal liberalizm ve demokrasinin kuralları İngiliz parlamenterizminin izlerini taşımaktadır.

Fransız Devrimi kiliseye ve geleneklere bağlı olan mutlak monarşik yapıyı yıktı. 9 Temmuz 1789’da toplanan soylularla ruhban kesimlerinin dışında kalan halkın meclisi “Tiers Etat” (üçüncü sınıf) kurucu millet meclisi adını almış, derebeyleri ile gerici sınıfların ayrıcalıklarını ortadan kaldıracak yeni bir anayasa hazırlamak üzere çalışmalarına başlamıştı. Kralın ulusal meclisi dağıtmak amacıyla Paris’e askeri birlikler göndermesi üzerine 14 Temmuz 1789’da ayaklanan halk önce siyasal mahkûmların hapsedildiği zulüm ve istibdad simgesi olan Bastille hapishanesini, arkasından da aynı zamanda yeni bir belediye kurarak Paris’in yönetimini ele geçirmiştir. Bu hareket Fransa’nın diğer bölgelerine de yayılarak Belediye Devrimi adını alır. 4 Ağustos’ta derebeylik ve kilisenin aldığı vergiler kaldırılır, memuriyete atanmada eşitlik ilkesi kabul edilir. Eşitlikçi bir toplumun kurulması yolunda Fransa’da ilk adımlar atılır. 28 Ağustos 1789’da Fransız İnsan ve yurttaş Hakları Bildirisi’ni ilan edilir. Kurucu Meclis’in ilan ettiği İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi, İngiliz belgelerinin tersine hak ve özgürlükleri yalnızca Fransız yurttaşları için değil bütün insanlar için tanımıştır. Bundan dolayı da evrensel bir karakter taşır. Aydınlanmanın ilk basamaklarından birisi olan Rönesansla burjuvazi toplumun diğer kesimlerini de arkasına alarak mevcut siyasal yapıyı alt üst etti ve bilimin, tekniğin, sanatın gelişiminin önü açılınca toplum siyasal ve düşünsel anlamda yeni bir döneme girdi. Siyasal (liberal) demokrasinin doğuşunda, tanrısal kökenli egemenlik anlayışının yerini halkın egemenliği anlayışının alması da rol oynamıştı. Egemenliğin kökeniyle ilgili bu değişiklik ise, büyük ölçüde laikliğin yerleşmesiyle, kilisenin etkisinin azalmasıyla gerçekleşmişti. Feodal düzeninin yıkılmasına neden olan gelişmeler, aynı zamanda siyasal (liberal) demokrasinin oluşumunu da hazırladı ve siyasal demokrasi liberalizmin ilkelerine uygun bir şekilde gelişme gösterdi. 24 Haziran 1793’te ilk Fransa Cumhuriyeti anayasası kabul edildi. Fransız Devrimi’nin kazanımlarını aristokrasiden gelebilecek gerici hareketlere karşı korumak isteyen Jakobenler genel oy, mülkiyetin genişlemesi, herkese açık eğitim, sosyal yardım gibi konuları ele aldılar. Fransız sosyalist düşünür Jean Jaures’in deyimiyle Fransız devrimi geniş anlamda burjuva ve demokratik, İngiliz devrimiyse dar anlamda burjuva ve muhafazakârdı. Eşitlik, özgürlük ve kardeşlik (egalite, liberte, raternite) kavramlarının bütünü olarak özetlenebilecek temsil demokrasisi dünya halklarının gündemine Fransız burjuva devrimiyle girmişti. Alman tarihçi ve romantik düşünür Johann Gottfried von Herder’in halkların kendine özgü folklorik öğelerinin oluşturduğu millet ruhu (volksgeist) diye adlandırdığı kavramdan yola çıkılarak geliştirilen Self Determinasyon yani halkların kendi yazgılarını belirleme hakkı da halkın iradesine dayalı ulus-devlet anlayışıyla gelişmiştir. Osmanlı İmparatorluğu 1830’da Yunanistan’a bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı ve ilk darbeyi yedi. Sırayla 1830’da Belçika, 1870’de İtalya, 1871’de Almanya ve 1920’de de İrlanda doğdu. Arkasından Sırbistan, Romanya, Bulgaristan ve Arnavutluk’ta Osmanlı Devleti’nden koptu. Bu kopuşlar 1918’de yıkılışına kadar sürdü. 18. Yy’da Avrupa’da başlayan endüstri devrimi moderniteye yeni bir yön verdi. İkinci küreselleşme aşaması ile birlikte kentleşme giderek artarken ekonomik ve sosyal ilişkiler değişik bir durum aldı. Bu dönemin sonucu da iki büyük dünya savaşı ile paylaşım ve çıkar çelişkilerinin su yüzüne çıkması ve yeni sömürü düzeninin uluslar arası siyasal alanda emperyalizm olgusuyla karşılığını bulmasıydı. İki büyük sanayileşme dalgasından ilkinde önemi artan demir-çelik üretilmesi için maden kömürünün bulunup kullanılmasını gerektirirken meta üretiminin hız kazandığı ve teknolojinin doruğa çıktığı ikincisinde petrol ihtiyaç duyulan enerji kaynağı olarak bir stratejik değer haline dönüşmüştür. Maden kömürü bakımından oldukça zengin İngiltere ile Almanya emperyalist savaşların ikisinde de karşı karşıya gelmişlerdi. Ulus-devlet kurma akımlarının gelişip kapitalist devlet biçimlerinin ortaya çıkmasıyla Almanya’nın yanında yer alan patrimonyal ve çok uluslu devletler, Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya-Macaristan İmparatorluğu parçalanacaktı.

Serbest girişimcilik ve bireycilikten yana olan burjuvazi kapitalist sistem için gerekli gördüğü zamanlarda bireysel özgürlüklerin ve bireyin kâr peşinde koşmasının önündeki engelleri ve eski hiyerarşileri ortadan kaldırarak bu ihtiyaca en uygun ulus-devlet yapısını devreye sokmuştu. Tarihsel süreçte toplumbilimsel bir olgu olarak ulus-devlet, feodal karakterdeki bir siyasal düzenden merkeziyetçi özellikleri ağır basan bir siyasal düzene geçişti. Ulus-devlet kavramı insanların kendi kaderlerini ulusal politik mekanizmalar ve kurumlar çerçevesinde belirleme fikrini de ifade etmekte idi. Küreselleşme ise ekonomik etkinliklerin uluslararası nitelik kazanmasıyla çok boyutlu bir süreci işaret eder ve küreselleşmeciler ulusal düzeyde birey ile devlet arasında bir tampon alan oluşturarak devletin egemenlik alanını küresel aktörlere açmak, birey açısından da egemen bir özne olarak ulus egemenliğini sınırlamanın yollarını arayarak yerine bireyle çok uluslu şirketlerin egemenliğini koymak istemektedir. Ulusal devletler ve egemenlik döneminin bitirilmesine ilişkin görüşler ileri sürülürken bir yandan yerelleşme talepleri yükseltilip yerel otoritelere yetki devri öngörülmektedir.

devamı 20.4.2010 Salı günü

Yazıyı Tavsiye Et ♫

Yorumlar

Bu yazıya henüz yorum yapılmadı.

Yorumları okumak yada yorum yazmak için sisteme giriniz.